وجه تسمیه اشكذر
در تاریخ جدید یزد آمده است كه بنای اشكذر به دست اشكین زال (اشك بن زال) كه از ملوك الطوایف زمان اشكانیان بوده ، بنیانگذاری شده است كه اهالی نیز این موضوع را تایید می كنند و لذا پیشوند « اشك» دقبقا به همین علت می باشد در مورد پسوند « ذر» به دلیل نبودن منبع تاریخی اطلاع دقیقی در دست نیست ، ولی به گفته ی اهالی اشك بن زال زنی داشته به نام « آذر» كه به گفته ی آنها پسوند « ذر» مخفف همان نام آذر در لهجه ی بومب بوده است.نویسندگان كتب تاربخی ، بنای اولیه ی شهر اشكذر را از زمان اشكانیان می دانند . احمد بن حسن بن علی كاتب یزدی ، مولف كتاب تاریخ جدید یزد می نویسد : « در زمان اشكانیان ، اشك بن زال (اشكین زال) كه از ملوك الطوایف بود ، اشكذر را او ساخت » با این توضیح ، اشكذر در زمان اشكانیان به وجود آمده است و قدمت آن به حدود ۲۰۰۰ هزار سال می رسد. عده ای اشكذر را خیلی قدیمی ترمی دانستند و معتقدند كه بنای اولیه ی اشكذر به علت حمله ی شنهای روان در زیر خاك مدفون گشته است . بنای موجود اشكذر ، با احداث قنات كویر به دست اشك بن زال كه منشا آن در نزدیكی صفاییه كنونی در یزد است ، آغاز و شروع به رشد نموده است و مردم در كمال خوشی و آبادانی به كشاورزی می پرداخته اند . این قنات از زمان احداث حدود ۱۲۰ قفیز آب داشته و اراضی بسیاری را به زیر كشت می برده است.
آب و هوای اشكذر
این منطقه فاقد كوهستان و در نتیجه دارای آب و هوای صحرایی با طوفان های توام با شن و ماسه می باشد . تپه های هلالی شكل كه یكی از پدیده های فرسایش بادی است در تمام مناطق مشاهده می گردد به همین علت از زمان های بسیار قدیم برای مصون بودن روستاها از طوفان های كویری ، خانه ها و اماكن اصلی ده به صورت متمركز و مزارع و باغات ، مساكن را محاصره كرده اند .
ویژگیهای طبیعى
شهرستان اشكذر شبیه مثلثى است كه یك رأس آن متوجه جنوب است و در ضلع شمالى آن شهرستان اردكان، در ضلع شرقى آن بخش مركزی و در ضلع غربى آن نیز بخش خضرآباد همین شهرستان قرار گرفته است و با مساحت ۴۵ كیلومتر مربع در ۲۰ كیلومتری شمال غربی شهرستان یزد قرار گرفته است و جمعاً ۱۳۴ آبادی در خود جای داده است ؛ شهرستان اشكذر در دشت یزد – اردكان واقع شده است . در سراسر این دشت برخانهای (تپههای شنى هلالى شكل) متعدد كه حاصل فرسایش بادی است، به چشم مىخورد. گفته مىشود كه منشأ این شنهای روان ناحیة ندوشن و باتلاق گاوخونى است. بهطور كلى این ناحیه دارای ویژگیهای آب و هوای صحرایى است. میانگین حداكثر و حداقل دما طى یك دورة كوتاه مدت ۶ ساله (۱۳۵۷-۱۳۶۳ش) به ترتیب حدود ۲۸ و ۱۰ درجة سانتىگراد برآورد شده است. میانگین بارش سالانه طى همان سالها ۶۸ میلىمتر بوده است. شهر اشكذر فاقد رودخانة دائمى است و تنها، رودخانة رحمتآباد كه از ارتفاعات خونزا در شمال باختر یزد سرچشمه مىگیرد، در فصل بارندگى دارای جریان آب است .
بروز طوفانهای شن و ماسه و فرسایش بادی حاصل از آن از ویژگیهای این ناحیه است كه همراه دیگر عوامل نامساعد طبیعى از جمله كمى ریزشهای جوی و كاهش تدریجى منابع آب زیرزمینى، موجب فقدان پوشش گیاهى شده است. در این دشت جانورانى مانند آهو، روباه، خرگوش و گونههایى از پرندگان مانند كبوتر و تیهو وجود دارند.
شهرستان اشكذر در اواسط نیمة نخست سدة حاضر از بخشهای یازدهگانة شهرستان یزد بهشمار مىرفته، و ۲۲۴۵۲نفر را در خود جای مىداده است. با تغییراتى در حدود سیاسى – اداری كشور، اشكذر هماكنون به عنوان یك شهرستان در استان یزد است و از ۱۳۴ آبادی آن، ۲۶ آبادی دارای سكنه و ۱۰۸ آبادی خالى از سكنه شده كه خود گویای افزایش مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ است . بر مبنای آخرین سرشماری عمومى نفوس و مسكن،۲۹۱۷۷نفر ( ۶۲۷۷خانوار) در این بخش سكنى دارند كه۱۵۴۰۱تن از آنان مرد و ۱۳۷۷۶تن زن بودهاند. بدینسان در مقابل هر ۱۰۰ زن، ۱۱۱ مرد در این بخش وجود داشته است .
ویژگیهای اقتصادی
فعالیت اقتصادی ساكنان اشكذر و دهستان رستاق ، در رشتة كشاورزی، صنایعدستى، پیشهوری و كارگری است. با وجود مشكلات دسترسى به منابع، كشاورزی مهمترین فعالیت مردم ناحیه بهشمار مىرود. درگذشته بیش از ۵۰ قنات، آب موردنیاز كشت را فراهم مىكردهاند كه در ایجاد و توسعة ی روستاها نقش مهمى داشتهاند. با حفر چاههای عمیق و نیمهعمیق متعدد و بهرهبرداری بىرویه از آنها و همچنین كمى بارش، بهتدریج بسیاری از قنات ها خشك و بدون استفاده ماندهاند. آمار موجود نشان مىدهد كه در ۱۳۵۸ش، از ۲۲ قنات موجود دربخش اشكذر همگى خشك بودهاند، در عوض در همان سال از ۳۷ چاه عمیق و ۲۹ چاه نیمهعمیق در این نواحى بهرهبرداری مىشده است. خشك شدن قناتها، خود عاملى برای مهاجرت روستاییان به شهرها بوده است. این مهاجران اغلب در شهرهای قم، تهران، سبزوار و مشهد سكنى گزیدهاند. عدهای نیز در جست و جوی كار به كشورهای حاشیة ی خلیجفارس رفتهاند.
در اشكذر از دیرباز برای اندازهگیری آب از واحدی محلى به نام جرّه یا جرعه – معادل ۱۲ دقیقه آب – و برای اندازهگیری زمین از مقیاسى بهنام قفیز استفاده مىشده است.
فرآوردههای كشاورزی اشكذر بهطور عمده عبارتند از گندم و جو، نباتات علوفهای، دانههای روغنى، حبوبات و پیاز كه در كنار آنها نباتات جالیزی، انار، پسته، گوجهفرنگى و سیب درختى نیز به عمل مىآید و اخیراً به علت مساعد بودن زمین، تولید پسته رو به افزایش گذاشته است. چرخاب یكى از نواحى مساعد كشاورزی بخش اشكذر بهشمار مىآید كه بهسبب برخورداری از آب فراوان و خاك حاصلخیز در تولید محصولات كشاورزی و جالیزی اهمیت دارد. بهطور كلى برخى از فرآوردههای كشاورزی بخش اشكذر به نواحى دیگر استان و نیز سایر استانها صادر مىشود . در سالهای اخیر، دولت برای تثبیت شنهای روان در این منطقه اقدام به كشت نهال های ویژه ی نواحى كویری مانند تاغ و گز و اسكنبیل كرده است و این خود افزون بر جلوگیری از فرسایش بادی و محافظت از روستاها، در مساعد نمودن نسبى آب و هوای منطقه مؤثر بوده است.
پرورش دام و طیور در كنار زراعت از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردم این نواحى است.
ویژگیهای طبیعى این بخش نیز سبب توسعة صنایعدستى، بهویژه قالىبافى به عنوان كمك درآمد خانوارهای ساكن دهستان رستاق است، به گونهای كه كارگاههای نساجى قدیمى (شَعْربافى) بهتدریج به كارگاههای صنعتى بدل شده است. هماكنون، از كارگاههای متعدد قالىبافى،گلیمبافى،ریسندگىو بافندگىالیافو تولیدپارچهبهرهبرداری مىشود. علاوه بر صنایع نساجى، كارگاههای رنگسازی، فیلترسازی، اتاق و تانكرسازی، موزائیكسازی، آجر پزی، سنگبری، مواد پلاستیكى و كفشدوزی نیز در این بخش فعالیت دارند. از دیگر تولیدات مهم اشكذر، آجر است كه در كارخانهای واقع در سرچشمه تولید مىشود؛ همچنین از معدن سنگ گچ واقع در نزدیكى روستای عصرآباد به نحو مطلوبى بهرهبرداری مىشود .
ویژگیهای فرهنگى
مجموعهای از شرایط طبیعى، اقتصادی و فرهنگى موجب علاقهمندی ساكنان اشكذر به تحصیل علم بوده است؛ بهگونهای كه هماكنون۷۵ دبستان، ۲۷ مدرسة راهنمایى، ۱۰ دبیرستان و یك مدرسة فنى و حرفهای در آنجا وجود دارد. عدهای نیز برای فراگیری علوم اسلامى راهى مدارس علوم دینى دیگر نواحى بهویژه شهر قم مىشوند .
ساكنان اشكذر، بهطور عمده مسلمان و شیعه هستند . علاوه بر اماكن متعدد مذهبى مسلمانان، یك آتشكده بهنام «درب مهر»، متعلق به زرتشتیان، در روستای اللهآباد دایر است.
آثار باستانی
۱)اسفنجریه ی اشكذر (اسفنجرد)
۲)مسجد جامع اشكذر (مربوط به دوره ی صفوی)
۳)آسیاب آبی اشكذر (مربوط به قرن هشتم ه.ق)
۴)مسجد حاجی رجبعلی اشكذر
۵)قلعه ی قدیمی اشكذر
۶)مسجد ریگ رضوانشهر
۷)باغ وزیر حجت آباد
۸)بادگیر عصرآباد
۹)گنبد تاج در روستای ابراهیمآباد
۱۰)قلعه و خندقى در روستای عزآباد ۱۱)خانقاه و آرامگاه سلطان محمودشاه
۱۲)امامزاده سیدحسین در روستای بندرآباد ۱۳)ویرانههای شهر كهنه در مجومرد
درباره ی شهر تاریخی اشكذر
این شهر مركز بخش اشكذر در ۲۲ كیلومتری شمال یزد و در ۸ كیلومتری باختر جادة یزداردكان واقع شده است. طول جغرافیایى آن ۵۴ و ۱۳ و عرض جغرافیایى آن ۳۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۷۵متر است .
برخى منابع تاریخى یزد، زمان برپایى اشكذر را به دورة ملوك الطوایفِ پارتى و به اشك، پسر زال نسبت دادهاند . بعید نیست كه این نسبت به سبب شباهت اسمى بوده باشد . ولى بهطور قطع، اشكذر در دورة اسلامى در ابتدای سدة ۸ق وجود داشته است، چه بناهایى متعدد مربوط به آن دوره در این شهر برپا بوده است. نخستین آنها خانقاهى بوده كه شیخى صاحب كرامت، بهنام شیخ تقىالدین دادا آن را ساخته بوده است. دیگری خانقاهى است منسوب به امیر ركنالدین محمد قاضى (د ۷۳۲ق) از اعیان یزد. در این مكانها نیازمندان اطعام مىشدهاند. بسیاری از املاك و قناتهای اشكذر نیز بهصورت وقف اداره مىشده، و عایدات حاصل از آنها به مصرف درماندگان و نیازمندان مىرسیده است .
اشكذر در اواسط نیمة نخست سدة حاضر قصبة مركز بخش اشكذرِ شهرستان یزد بهشمار مىآمده، و ۲۹۴۳نفر جمعیت داشته است . در نخستین سرشماری عمومى جمعیت كشور در ۱۳۳۵ش، جمعیت شهر اشكذر ۲۲۲۰برآورد شده است . سرشماری های مربوط به سالهای ۱۳۵۵ و ۱۳۶۵ش جمعیت شهر را به ترتیب ۱۷۷۶و ۹۶۳۷نفر گزارش كردهاند و آخرین سرشماری جمعیت در ۱۳۷۰ش، گویای جمعیتى معادل با ۱۰۵۵۸نفر (۲۲۳۶خانوار) در شهر اشكذر است. بدینسان درصد رشد جمعیت بین سالهای ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ش، ۱/۵% و بین سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۰ش ۹/۲% بوده است. جمعیت فعلى شهر در مساحتى بالغ بر ۱/۱۸ کیلومتر مربع به سر مىبرند. آمار موجود نشان مىدهد كه در میان افراد ۶ ساله و بالاتر ساكن در اشكذر ۴/۶۷% با سواد بودهاند كه این نسبت در بین مردان ۶/۷۴% و در بین زنان ۳/۵۹% بوده است.
ساكنان شهر در گروههای عمدة زیر دارای فعالیت اقتصادی هستند: ۸/۱۷% در كشاورزی و دامپروری و ۹/۲۳% در صنعت، ۸/۲۳% در ساختمان و بقیه در سایر گروههای عمده اشتغال داشتهاند. در كنار فعالیتهای عمدة اقتصادی، صنایعدستى از قبیل فرشبافى، زیلو بافى، پارچهبافى و یك كارخانة جوراببافى در این شهر دایر است .
براساس آخرین سرشماری عمومى نفوس و مسكن شهرستان یزد از خانوارهای معمولى ساكن این شهر، ۶/۹۷% از برق و ۷/۹۶% از آب لولهكشى و ۷% از تلفن در محل سكونت خود استفاده مىكنند. آب آشامیدنى ۸/۹۷% از خانوارهای شهر از مخزن عمومى تأمین مىشود. سوخت عمدة مصرفى برای پخت و پز در ۸/۸۸% از خانوارهای معمولى ساكن، گاز و در ۳/۷% نفت سفید بوده است. سوخت عمدة مصرفى برای ایجاد گرما در محل زندگى ۵/۹۵% از خانوارها نیز نفت سفید بوده است.
آثار كهن برجای مانده در اشكذر از این قرار است: یك آسیاب كهن كه سقف آن گنبدی شكل است و برای ساخت آن از آجر استفاده شده، و سقفبندی و آجركاری و نقشهایهندسى آندرخور توجهاست؛ مسجد جامع اشكذر كه مربوط به سدة ۹ق است؛ ویرانههای اسفنجرد و یك قلعة كهن كه گفته مىشود قدمت آن به هزار سال پیش مىرسد.
منبع: سیری در ایران