ابرکوه (نیز: ابرقو) شهری است در استان یزد ایران. این شهر مرکز شهرستان ابرکوه است و در بخش مرکزی این شهرستان قرار گرفته است.
ابرکوه یکی از قدیمیترین شهرهای ایران است که در مرکز ایران و در محدوده استان یزد واقع میباشد. در مورد تاریخ این شهر حکایتها و روایتهای بسیاری نقل میشود. آنچه مسلم است اینکه این شهر که هم اکنون تقریباً از رونق چندانی برخوردار نیست روزگاری از جمله مراکز پرآوازه و مشهور بودهاست. آثار باستانی و تاریخی زیادی از روزگاران گذشته در این مکان بجای ماندهاست که نشان از تاریخ کهن منطقه دارد. از آن جمله است درخت سرو کهن سال و بلند است که بر پایه ارزیابی متخصصین (از جمله یک دانشمند روسی) عمر آن به بیش از ۴۰۰۰ سال بالغ میشود. این درخت که در مرکز شهر قرار دارد دارای ارتفاعی بالغ بر ۲۸ متر میباشد.
جمعیت
بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت شهر ابرکوه در سال ۱۳۸۵ برابر با ۲۱۸۱۸ نفر بوده است. گنبد عالی ابرکوه به دست عمیدالدین شمس الدوله دیلمی از طایفه هزاراسبیان اشکور یکی از آثار منحصر به فرد ابرکوه میباشد.
وجه تسمیه ابرکوه
از آنجا كه این شهر ابتدا در پای كوه ساخته شده، آنرا «برِكوه» می گفتند (كنار كوه) كه در گویش مردم به «ابركوه» تبدیل شد و پس از ورود اسلام این نام نیز مانند بعضی نامهای دیگر در گویش عربی ،كاف به قاف تبدیل و «ابرقو» خوانده شده است. نهایتا در سال ۱۳۵۰ این شهربه صورت رسمی «ابركوه» نامیده شد. نام آن در منابع قدیم و جدید به صورت «ابرقو» «ابركویه» «ابرقویه» «برقوه» و «دركوه» آمده است. «ابر» در فرهنگ دكتر معین چنین تعریف شده :۱- بر-به ۲-زبر-بالاروی-سر ۳-با ۴- برسر-در
پیشینه تاریخی
درباره بوجود آمدن و قدمت ابركوه افسانهها و داستانهایی نقل می شود كه اغلب سند و مرجع علمی مقبولی ندارند ولی با توجه به آثار و ابنیه باقیمانده می توان پی به قدمت زیاد ابركوه پی برد .ولی تاریخ دقیق آنرامی بایست در نوشته های پراكنده جستجو كرد.در كتاب «شناخت ابركوه و قدمت آن» از قول احمدبن حسین بن علی كاتب مولف كتاب تاریخ جدید یزد آمده زمانی كه اسكندر كثه(یزد كنونی)به عنوان زندان قرار داد(یعنی زمانی كه تازه یزد را بنیان نهاد)نایبی برای خود در «ری» تعیین نمود كه از ایالات ابرقو-اصفهان-اصطخر-قم خراج به نزد وی می فرستاد. در صورت صحت این گفته قدمت ابركوه نه تنها از یزد بیشتر است بلكه در آن زمان هم سنگ و هم رده ایالت اصفهان و اصطخر قلمداد می شده.درباره ابركوه در نگاشته های قدیم سخن فراوان رفته از آنجمله :« مسالك الممالك» اصطخری، «حدود العالم من المشرق الی المغرب» ،«فارسنامه»ابن بلخی، طمعجم البلدان» یاقوت حموی، «المسالك و الممالك» ابن خرداذبه، «اقلیم پارس»ایرج افشار ،«نزهه القلوب»حمدالله مستوفی ،«ٍسیاحت نامه جنوب ایران»،«فارس نامه ناصری» حاج میرزا حسن فسایی،«كتاب اثار ایران»آندره گدار ،«اقلیم پارس»محمد نقی مصطفوی،«تاریخ و جغرافیای شهرستان آباده»عبدالرحیم شریف،«لغت نامه دهخدا»،«فرهنگ فارسی معین»
در كتاب آثار ایران درباره موقعیت جغرافیایی ابركوه آمده:
ابرقو تقریبا در وسط راه استخر به یزد واقع است. بنابر روایت حمدالله مستوفی در ابتدا در پایان كوهی ساخته بوده اند و بركوه می گفتندش و بعد از آن بر صحرایی كه اكنون هست این شهر كرده اند. شهری كوچك است. كسی كه از راه سورمق یا دهبید بیاید هنوز هم در دامن كوهی سنگی، كه در صحرا جامانده است آثار شهر قدیم،و در كنار خرابه های عتیق، شهر جدید را كه مستوفی اشاره می كند می بیند. ابرقویی كه در دشت واقع است از حیث آبادی شباهتی به ابرقوی عهد مغول ندارد بلكه در حقیقت میان آبادی كنونی او و ویرانه های اطرافش تفاوتی نیست، بنابر بعضی اقوال كه بسیار متحمل هم است این شهر در حمله افغانها خراب شده است(۱۱۳۵ هجری). ولی علت حقیقی ویرانیش سابق بر هجوم افغانهاست. این شهر هم مثل بلاد بسیاری كه پیش از این آباد و سر سبز بوده اند، بدرود حیات گفته یا بحال نزع افتاده است زیراكه تنها علت عمران این بلاد وقوع در سر راه تجارتی بوده و با انحراف تجارت رشته حیات آنها منقطع شده است، راه معروف كاروانی عهد مغول كه از خلیج فارس تا دریای سیاه كشیده بود از هرز شروع و پس از عبور كرمان و یزد و سلطانیه و تبریز به سواحل دریای سیاه می رسید و ادویه چین و هند و نیل سوده و مشك و صمغ و اجناس ابریشمی و بنه كرمان و یزد و شیراز و سنگهای قیمتی را كه شیراز و هرمز و سلطانیه بازار عمده آن محسوب می شد به اروپا می رسانید.
۱ -موقعیت جغرافیائی شهرستان ابرکوه :
شهرستان ابرکوه با وسعت ۵۶۴۱ کیلومتر مربع در جنوب غرب استان یزد ، با مختصات ۵۲درجه و۵۸دقیقه تا ۵۳درجه و۴۱ دقیقه طول شرقی و ۳۰درجه و۴۶دقیقه تا۳۱درجه و۵۹دقیقه عرض شمالی واقع گردیده است. این شهرستان از سمت شمال ، شرق و جنوب شرق به تریتب به شهرستان
های صدوق تفت و خاتم از استان یزد ، ازسمت جنوب ، جنوب غرب و غرب به ترتیب به شهرستانهای بوانات ، خرم بید و آباده از استان فارس و از سمت شمال غرب به استان اصفهان محدود می گردد .این شهرستان دارای دو بخش ، دو مرکز شهری و چهار دهستان و به شرح زیر می باشد :
– بخش مرکزی با وسعت ۳۲۴۷ کیلو متر مربع ، در شمال غرب شهرستان و به مرکزیت شهر ابرکوه می باشد و شامل دهستانهای تیر جرد و فراغه است .
– بخش بهمن با وسعت ۲۳۹۴ کیلومتر مربع ، در جنوب شرق شهرستان و به مرکزیت شهر مهردشت و شامل دهستانهای اسفند ار و مهر آباد است .
۲-۱ موقعیت جغرافیائی شهر ابرکوه
شهر ابرکوه به عنوان یکی از نقاط شهری و مرکز شهرستان ابرکوه در مختصات ۵۳ درجه و ۱۵دقیقه تا ۵۳ درجه و ۱۸ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۷ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۸ دقیقه عرض شمالی واقع شده است . ارتفاع این شهر از سطح دریا ۱۵۱۰ متر است .
از نظر طبیعی این شهر در دشت ابرکوه واقع شده که کوهای منفردی در اطراف آن دیده می شوند و مهمترین ارتفاعات آن عبارتند از :
-کوه سفید در فاصله ۵/۱ کیلو متری جنوب شرق شهر با ارتفاع ۱۵۹۵ متر و چون بنای گنبد عا لی بر بخشی از آن قرار گرفته بدین نام معروف شده است
– کوه سیاه ( قنبره ) در ۳ کیلو متری جنوب شرقی شهر ابرکوه و ارتفاع آن ۱۶۹۷ متر می باشد.
– تپه های سفید در ۳ کیلومتری جنوب شرقی و پرستو در فاصله ۵/۰ کیلومتر جنوب شرق شهر قرار دارند .
در حد غربی شهر مسیل جزوک ( رود آباده ) که از ارتفاعات اقلید سرچشمه می گیرد و در منتهی الیه قسمت غربی ارتفاعات منفردی چون تپه های کاه دان و بادامستان دیده می شوند . در جنوب دشت کوهای پوزه سیاه ، هنشک ، چشمه چاهکی ، پنجه انگشت دیده می شوند .
– از سمت شمال به ارتفاعات منفردی محدود میگردد که بلند ترین قله آن کوه اعلاء (با ارتفاع ۲۳۷۷ متر) نام دارد.
منبع: سیری در ایران