روستای زرده در ۴۰ كیلومتری شهر كرند غرب از شهرستانهای استان كرمانشاه قرار دارد كه از شمال با كوه بلندی كه به نام محلی به آن( كمر ) می گویند و از غرب به پرتگاه بلندی كه به دشت ذهاب مسلط است و از شرق به كوه دالاهو و از جنوب به دهستان ریجاب ختم می شود . بر طبق آمار سرشماری سال۸۱ ، ۱۴۰۰ نفر در این روستا ساكن هستند كه اهالی روستا به شغل باغداری،كشاورزی و دامپروری مشغول هستند .تا سال ۱۳۵۵ اهالی روستا در یك مكان كه اكنون به آن زرده می گویند و اطراف آن را باغات در بر گرفته بود ساكن بودند تا اینكه یگ گروه باستان شناسی به این روستا آمدند و اولین خانه مسكونی را در بان گمبد ساختند و به با رشد روبه افزون جمعیت كم كم نسل جوان روستا به این جا نقل مكان كرده و امروزه روستای زرده به دو قسمت زرده و بان گمبد تقسیم شده است و بیشتر جمعیت در بان گمبد زندگی می كنند .مردم روستا پیروان اهل حق (یارستان) هستند و زیارتگاههای از جمله بابایادگار،داوود،سید درویش،هانی تا و چشمه غسلان (حوض كوثر) در جوار این روستا قرار دارد . از نظر تاریخی، روستای زرده قدمت زیادی دارد و به زمان اشكانیان و ساسانیان برمی گردد قلعه یزدگرد و مجموعه های تاریخی اطراف آن شاهد بیانگر این نظر است و از نظر استراژدی كوه شاه نشین كه در شمال غربی روستا قرار دارد نقطه قوتی برای نظامیان است كه مسلط بر دشت ذهاب،قصر شیرین و مرز بین ایران و عراق است . جنگل اطراف روستا را بیشتر درختان بلوط و ون و باغات روستا را درختان زیتون،انگور،انار،انجیر و گردو تشكیل می دهد . آب آشامیدنی روستا از دل كوه دالاهو جایی كه چشمه غسلان نامیده می شود و مكان مقدسی است تأمین می شود
زرده؛ دهکده شیمیایی ها
در ماه ژوئیه سال ۱۹۸۸، (مرداد ماه ۱۳۶۷) در آخرین روزهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، روستای زرده در استان کرمانشاه هدف بمباران شیمیایی هواپیماهای عراقی قرار گرفت.
آن روز صبح سحر مردم زرده در امامزاده روستا گرد آمده بودند.
ابتدا صدای هواپیماهایی که از بالای سر می گذشتند شنیده شد. البته این صداها برای روستایی که در دامنه کوهی غبارآلود در مرز ایران و عراق واقع است پدیده تازه ای نبود.
امروز همه به یاد می آورند که صدای انفجار تا چه حد خفیف بود و به هیچ وجه با مرگ و ویرانی گسترده ای که به بار آورد تناسب نداشت.
هر هواپیما چهار بمب، هر کدام به وزن ۲۵۰ کیلوگرم، رها کرد. دود ناشی از آن زرد، سبز، قرمز و سیاه بود.
یکی از اهالی می گوید،مثل رنگین کمان بود و یکی دیگر آن را به آسمانی که با پرده ای رنگین پوشانده شده باشد تشبیه کرد.
اول پرندگان از درخت ها افتادند و بعد آدم ها یکی یکی نقش بر زمین شدند.
دویست و هفتاد و پنج نفر صبح آن روز در امامزاده جان باختند – خیلی هایشان زنان و کودکان بودند- .
ساکنان زرده می گویند: بویی چون ادویه گندیده فضا را پر کرد، بوی غریبی که از مرگی ناآشنا خبر می داد.
هدیه دختر ۲۸ساله شیمیایی شده می گوید: “هر روز یواش یواش حالم بدتر می شود و دکتر هم نمی تواند کاری بکند.”
قوه بینایی، پوست و تنفس او خراب شده است.
هدیه که نمی تواند به مدرسه برود تنها قادر است در برخی کارهای سبک به مادرش کمک می کند.
گلبانو بانوی دیگری است که آن روز صبح به امامزاده رفته بود و بعد از بمباران برای شستن مواد شیمیایی به نزدیک ترین چشمه دوید. آخرین چیزی که گلبانو هنگام نوشیدن آب و پاشیدن آن به صورتش به یاد دارد این است که آب داغ بود.
او متوجه نشده بود که یکی از بمب های شیمیایی در سرچشمه سقوط کرده و منبع اصلی آب روستا را آلوده کرده است.
با دست زدن به آب او تنها بر جراحات خود افزود. گلبانو وقتی در بیمارستان چشم گشود با خبر شد که پنج برادر و پدرش کشته شده اند. ستشوی سر و صورت با آب آلوده زخم های گلبانو را بدتر کرده بود.
آنها می گویند: داستان حلبچه را همه می دانند اما روستای ما چه؟ به خاطر خدا ما را فراموش نکنید.”
نه سال طول کشید تا پزشکان محلی تشخیص دادند که تقریبا کل جمعیت روستا از آثار ماندگار گاز خردل و گاز عصبی رنج می برند.
هیچ کس نمی داند که آسیب های زیست محیطی آن بمباران چقدر است یا عواقب آن برای آیندگان چیست. هرچه باشد این نخستین جنگی بود که در آن از گازهای عصبی استفاده شد.
“چشم پوشی”
پس چرا صدام حسین و دیگر فرماندهان ارتش بعث عراق به خاطر جنایتی که در روستاهایی مانند زرده مرتکب شده محاکمه نشدند و نمی شوند.
ایران از ۳۰ مورد از چنین حملاتی به خاک خود که در برخی از آنها تا ۳۰۰ بمب افکنده شد، سند تهیه کرده است.
مسلماً یکی از موارد آشکار تبعیض در محاکمه سران رژیم بعثی عراق این بود که هرگز به خاطر آنچه در سوی دیگر مرز در ایران انجام دادند هرگز مورد بازخواست قرار نگرفتند.
یقیناً دولت های غربی از اقدامات شرکت هایی که سلاح های شیمیایی در اختیار صدام حسین می گذاشتند برای همیشه چشم پوشی کردند.
هرچه باشد صدام در آن روزها نقش متحد غرب علیه ایران را بازی می کرد.
سالها بعد از حادثه مردم زرده هنوز منتظر ثبت دادخواهی خویش در محاکم بین المللی هستند
منابع آب روستای زرده :
در بررسی انجام شده تعداد۱۷چشمه، ۱حلقه چاه و دو چاه مشکوک به قنات شناسایی شده که موقعیت جغرافیایی آنها در ذیل آمده است.
الف) چشمه ها:
از تعداد ۱۷چشمه ی شناسایی شده در محدوده ی بررسی،۱۰ عدد آن در داخل محدوده ی دیوارها،۳چشمه در داخل دره ی بابایادگار و۴ چشمه در دره ی سعدوقاص و در پشت دیوار دفاعی جنوبی قرار دارند که موقعیت آنها چنین است.
۱-چشمه ویله: این چشمه در کنارجاده خاکی زرده _ سید محمد و در جهت جنوب شرقی روستای سید محمد با فاصله ای در حدود ۳۰۰ متر از آن قرار دارد. طول جغرافیایی ۰۴۵۵۶.۱۳.۰۸، عرض جغرافیایی ۳۴۳۳۳۱.۷۹ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۰۶ متر است. چشمه با لاشه سنگهای شیستی و آهکی بصورت دیواره ای چیده شده و از سر منشأ خود به سمت غرب و به داخل دشت منتهی می شود. در اطراف چشمه چند قطعه سفال بدنه و یک قطعه آجر دیده می شود که تاریخگذاری آن بدرستی مشخص نیست. چشمه در داخل زمینهای زراعی آقای سید باوا یادگاری قرار دارد.
۲- چشمه هانه واس: این چشمه در جنوب روستای سید محمد و در داخل باغ زیتون آقای امین فتاحی واقع است و حدود ۷۰۰ متر با روستا فاصله دارد. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۶۰۴.۳، عرض جغرافیایی ۳۴۳۳۱۰.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۸۹ متر است. چشمه شبیه به برکه ی کوچکی است که نی زار بلندی آن را احاطه کرده است. تپه های بان حال AوB در شمال شرق آن و محوطه ی هانه واس در جنوب آن قرار دارد.
۳- چشمه بن چنار: این چشمه در داخل روستای زرده و در کنار درخت چنار قطوری که در کنار جاده قرار دارد واقع است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۱۳.۰ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۵۳.۴ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۷۴ متر است. دو سمت چشمه توسط قلوه سنگ چیده شده است.
۴- چشمه ژیر چنار: این چشمه در ضلع شرقی جاده زرده و در داخل روستا قرار دارد و در باغ آقای سید نازار حسینی واقع است. آب این چشمه بسیار کم است و به نظر می رسد سرچشمه ی آن با چشمه بن چنار یکی است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۱۲.۶، عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۵۲.۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۷۰ متر است.
۵- چشمه هانه ژاله: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ تالی دارابی قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۱۳.۹، عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۸.۳ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۶۹ متر است.
۶- چشمه هانه ره: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ حمید دارابی قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۷.۴، عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۸.۶ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۴۸ متر است.
۷- چشمه حسینعلی: این چشمه در داخل دره ی جایدار و در داخل باغ جواد کرمخانی قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۶.۷ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۷.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۱۵ متر است.
۸- چشمه بله ته ون: این چشمه در داخل رودخانه ی فصلی دارتو قرار گرفته و جزء زمینهای زینب سلیمانی است. چشمه در جنوب غربی روستای بان زرده قرار دارد و تپه ی بله ته ون در شرق آن و آشپزگاه در جنوب آن واقع شده است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۶۲۵.۱، عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۴۷.۴ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۲۸ متر است.
۹- چشمه بریان: این چشمه در جنوب شرقی روستای بان زرده و در داخل دره ی کوچکی در داخل زمینهای کاظم فرهادی قرار دارد. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۶۳۰.۸، عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۴۱.۳ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۲۰ متر است.
۱۰- چشمه دراوژه: این چشمه در داخل دره دراوژه و در کنار پل جاده ی آسفالته زرده – ریجاب قرار دارد، طول جغرافیایی آن ۴۵۵۶۵۷.۳ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۲۰.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۴۶ متر است.
۱۱- چشمه غسلان: این چشمه در داخل دره ی بابایادگار قرار دارد و پر آب ترین چشمه در این منطقه است، این چشمه جنبه ی زیارتی دارد و در جلوی آن سکویی با سنگ مرمر احداث شده است، این چشمه آب دو روستای زرده و سیدمحمد را تأمین می کند و در طول جغرافیایی ۰۴۵۵۸۱۲.۹ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۵۱.۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۷۰ متر است.
۱۲- چشمه هانی تا: این چشمه نیز در داخل دره ی بابایادگار قرار گرفته و جنبه زیارتی دارد و به مانند چشمه غسلان در جلوی آن سکویی با سنگ مرمر احداث شده است و در طول جغرافیایی ۰۴۵۵۸۱۲.۴ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۳۹.۲ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۹۷ متر است.
۱۳- چشمه کانی شفا: در داخل دره ی بابایادگار و در طول جغرافیایی ۰۴۵۵۸۱۳.۴ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۴۸.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۷۵ متر است. این چشمه آب مورد نیاز بابایادگار راتامین می کند.
علاوه بر چشمه نامبرده، ۴ چشمه دیگر در داخل دره ی سعدوقاص و بیرون از محدوده ی بررسی قرار دارد که به دلیل نزدیکی آنها با دیوار دفاعی در جهت جنوب مجموعه، موقعیت آنها بدین گونه معرفی شده است.
۱۴- چشمه سعدوقاص: این چشمه در داخل دره ای با همین نام در نزدیکی معدن گچ سعد و قاص قرار دارد و به نظر می رسد به دلیل خشک سالیهای چند سال اخیر، خشکیده است. طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۳۳.۶ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۵۹.۴ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۱۹ متر است. فاصله ی چشمه تا دیوار دفاعی جنوبی حدود ۶۰۰ متر است.
۱۵- چشمه کوشیار: این چشمه در داخل دره ی سعدوقاص قرار دارد و در جهت غربی چشمه سعدوقاص واقع شده و با آن فاصله کمی دارد. طول جغرافیایی آن .۴۵۵۷۰۵.۹ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۵۵.۸ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۱۵ متر است.
۱۶- چشمه حسیلکه: این چشمه بر روی تپه ای که زمینهای کشاورزی حاجی پاشا در آن قرار دارد واقع شده است و در جهت جنوبی دره ی سعدوقاص است، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۴.۳ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۵۰.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۰۲۴ متر است.
۱۷- چشمه میلانه: این چشمه در داخل دره ی سعدوقاص قرار دارد و کانال نهر زیتون از بالای آن عبور کرده است، طول جغرافیایی آن ۰۴۵۵۷۰۴.۲ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۱۴۵.۵ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۸۹ متر است.
آب چهار چشمه در دره ی سعدوقاص از ضلع جنوبی آشپزگاه و با فاصله ی در حدود ۱۰ متری از آن می گذرد و به دره ی هونه می رسند.
ب)چاه آب هاور چراخ:
این چاه در شیب دامنه ی کوههای غربی مجموعه قلعه یزدگرد و در کنار دو دره ی هاورچراخ و شانه باریک قرار دارد. این چاه تقریباً در مرکز شیب تپه یعنی رودخانه ی فصلی و دیوار دفاعی قرار گرفته و با هر دوی آنها حدود۷۰۰ متر فاصله دارد. قطر دهانه ی آن حدود ۵۰ سانتی متر و عمق ان به دلیل باریک بودن مشخص نیست، به نظر می رسد این چاه یکی از منابع آب جهت ساخت دیوار است و نظیر این گونه چاها در این سطح ممکن است زیاد باشد اما به دلیل انباشت خاکههای رسوبی و پرشدگی دهانه ی آنها، بدرستی مشخص نیست.
ج) قنات ها:
تعداد دو حلقه حفره مشکوک به قنات در ضلع جنوب غربی مجموعه قلعه یزدگرد شناسایی شده که ماهیت آنها بدرستی مشخص نیست.اما توصیف آنها چنین است:
۱- گودالی در اراضی ولیه که دهانه آن در هنگام خاکبرداری جهت احداث کانال نهر زیتون بیرون آمد، به گفته ی اهالی در جهت غربی آن و در فاصله در حدود ۵۰ متری دو گودال مشابه پس از خاکبرداری مشخص شده که توسط خاک دوباره پر شده است. این گودال در کنار جاده ی خاکی که مسیر باغها و زمین زراعی است قرار دارد و کانال نهر زیتون در جهت شرقی آن و با فاصله کمی در حدود ۵ متری آن واقع شده است. موقعیت جغرافیایی آن در طول جغرافیایی .۴۵۵۶۳۴.۶ و عرض جغرافیایی ۳۴۳۲۲۰.۸ و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۹۷ متر است.
منبع: سیری در ایران