دهاقان از شهرستانهای استان اصفهان در ۵۱ درجه و ۳۹ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۱ درجه و ۵۶ عرض جغرافیایی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۲۰۵۰ متر می باشد و دارای سه دهستان به نامهای قمبوان، موسی آباد و همگین است و در حدود ۲۶ روستا دارد. این شهر با جمعیت ۱۷٬۱۷۰ نفر (برآورد ۱۳۸۳خ.) مرکز شهرستان سِمیرُم سُفلی یا دهاقان است.
این آثار مستنداتی ارائه می دهند که بیانگر زندگی و حیات در حدود ۷۰۰ سال پیش بوده است . اما بقایای سه دوره ساسانی در همگین و یا آیین ذبح گاو در این روستا و همچنین بقایای سکونت در کنار گورستان کهن بودگان نشانگر قدمتی بیش از این است . آثار تاریخــی : مسجد در شهر به عنوان مهمترین بنای عمومی تلقی شده و تفکرات مربوط به شهرسازی اسلامی نقش عامل زیربنایی را ایفاد می کند . مسجد جامع به عنوان مهمترین نقطه عطف ، بیشترین جاذبه را دارا بوده است . چرا که در ارتباط فضایی متقابل با بازار قرار داشته است . بعضی مواقع مثل شهر دهاقان مسجد جامع همراه با مساجد دیگر در طول اندازه بازار جای می گرفته اند . در شهر دهاقان بیش از ۳۰ مسجد موجود است که برخی از آنها از نظر تاریخی اهمیت زیادی دارند . الف-مسجد جامع دهاقان (مسجد حاج میرزابابا) مسجد جامع با ۲۴۰ متر مساحت در داخل راسته بازار ، نزدیک چهارسو در کنار مساجد دیگری مثل مسجد حاج مهدی قرار دارد . این مسجد توسط شخصی به نام حاج میرزا بابا احداث شده است این بنا از بناهای اوایل دوره قاجاریه در شهر دهاقان است ، ساختمان آن دارای یک هشتی در مسیر ورودی یک حیاط کوچک و شبستانی (ستوندار) است که پوشش آن را به شیوه چهارضربی اجرا کرده اند شبستان با آجرهایی با ابعاد ۵*۲۰*۲۰ سانتیمتر در راستای محور قبله با سه ردیف ستون ، سه تایی از جنس آجر برپا شده است . محراب مسجد دارای تزئینات مقدس و گچبری هایی با نقوش اسلامی است . در پشت بام این بنا یک ساعت آفتابی واقع است که کاربرد آن تشخیص ظهر و زمان اذان نمازهای ظهر و عصر بود .
ازنظر معماری یک از مهمترین مساجد تاریخی شهر است . محل استقرار زنان و مردان در این مسجد با دیوار چوبی تفکیک شده است . این مسجد ارتباط تنگاتنگ با بازار و قدیمی ترین راسته مهم شهر داشته است . سردر مسجد که با نیم گنبد پوشیده شده است دارای تزئینات کاربندی (رسمی بندی) است همچنین دارای دو سکو (باخوره) بوده استکه در حال حاضر یکی از سکوها باقیست بعد از سردر وارد فضای هشتی می شویم هشتی مسجد نیز از نوع نگینی می باشد . این هشتی مانند تمام هشتی ها فضای تقسیم بنا را نیز شامل می شود و فقط از سه ضلع مسدود است و از بقیه اضلاع به راه پله ، پشت بام ، حیاط ، اتاقهای مسجد ، شبستان و کوچه را دارد مسجد دارای یک حیاط کوچک است. شبستان مسجد دارای یک ستون شش ضلعی است محراب آن دارای تزئینات مقرنس کاری و حاشیه محراب گچ بری شده است . سطح شبستان از سطح حیاط پایین تر است . اتاقهای مسجد به نسبت سایر قسمتها از قدمت کمتری برخودار است که با طاق و گنبد پوشیده شده است . رطوبت ناشی از برف و باران از عوامل مهم مخرب مسجد است . ب- مسجد میر مسجد میر مهمترین و قدیمی ترین بنای تاریخی در شهر دهاقان است براساس مطالعات میراث فرهنگی استان اصفهان قدمت آن به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی می رسد . این مسجد در وسط بازار و در شمال مسجد جامع واقع است . در حال حاضر شامل یک فضای مسقف کوچک با ستونهای مربع شکل با ابعاد ۷۰/۱*۷۰/۱ متر است . کف مسجد میر برخلاف مساجد اطراف خودش بالاتر از سطح بازار و از نظر معماری و هنر ساده تر است . این مسجد در حال خراب شده است . با توجه به نوشته ای که در داخل مسجد نصب شده است این بنا یکبار در سال ۱۳۱۰و باز دیگر در سال ۱۳۶۲ تعمیر شده است . در حال حاضر نیز نیاز به تعمیر دارد . مسجد میر ، مسجدی درونگرا و شبستانی است که با خشت ساخته شده است و با رویه گچی پوشیده شده مساحت مسجد در حدود ۱۶۰ متر است . درون مسجد هیچگونه تزئیناتی ندارد . اما دیواره خارجی بنا دارای تزئینات آجر کاری است . اهالی اعتقاد دارند که این مسجد بقایای یک آتشکده است که بعد از اسلام تبدیل به مسجد گردیده است . رطوبت ناشی از برف و باران عامل مهم تخریب بناست . علیرغم وجود قیرگونی سقف ، باز هم باعث تخریب مسجد شده است . به طوری که قسمتی از سقف در دیماه ۸۳ فرو ریخته . همچنین دیوار خارجی در قست شرقی بنا به علت ریزش آب از ناودانها دچار فرسایش شده است .

بدون استفاده شدن و متروک ماندن مسجد یکی دیگر از عوامل فرسایش آن است . ب- مسجد حاج مهدی این مسجد نیز در بازار واقع است کف آن از سطح بازار پایین تر است دارای ستونهای عظیم (سیستانی) و گنبدهایی (قوسهای رومی) است که هوای داخل آنرا معتدل می سازد این مسجد مناره مخصوص به خود دارد که آرم شهرداری دهاقان نیز برگرفته از آن است . ساختمان مسجد در زمینی به مساحت تقریبی ۵۶ مترمربع در بازار به طول ۹ و عرض ۶ متر ساخته شده است این مسجد به صورت یک فضای مسقف با محوری در راستای قبله ترتیب یافه است در ساختار بنا از آجرهای با ابعاد ۵۰*۲۰*۲۰ سانتیمتر استفاه شده است و از نظر قدمت به دوره قاجاریه متعلق است . کف مسجد نزدیک به ۵۰ سانتیمتر پایین تر از سطح بازار است بر روی پشت بام مسجد مکانی مسقف برای گفتن اذان ۲ متر در ۲ متر و طاقی هرمی شکل به طول ۱۰۰ سانتیمتر وجود دارد . در ضلع غربی بر روی پشت بام یک ساعت آفتابی با ابعاد ۱۶*۳۷ سانتیمتر وجود دارد که با ساعت آفتابی مسجد جامع مشابه است . مسجد دارای نمازخانه تابستانی است بدین معنی که پشت بام مسجد دارای دیوارهای اجری است که برای خواندن نماز در تابستان از آن استفاده می شود . ت – مسجد حضرت صاحب الزمان (عج) معروف به مسجد قلعه دهاقان یکی از مساجد تاریخی دهاقان مسجد حضرت صاحب الزمان (عج) معروف به مسجد قلعه دهاقان است مسجد مذکور تا قبل از سال ۱۳۴۵ دارای سبک معماری تا حدودی شبیه مسجد میر بوده و از سال ۱۳۴۵ تخریب و به سبک جدید ساخته شد . سبک قدیمی این مسجد با چند قرن قدمت ، دارای دو ستون چهار ضلعی بود که هر ضلع آن با یک متر عرض و دو متر ارتفاع و با طاقی ضربی و محراب ساده به وسیله آجرهای مربع شکل و با ملات گل و ساروج ساخته شده بود . زیربنای این مسجد در حدود ۴۵ مترمربع و یک حیاط کوچک به مساحت ۶ مترمربع داشت . در حال حاضر مساحت آن بالغ بر ۲۷۰ مترمربع و دارای امکانات مورد نیاز است . پ – مسجد ادیب این مسجد در جنوب بازار دهاقان با مساحتی حدود ۱۷۵ متر واقع شده است بانی آن شخصی است به نام ادیب به نظر می رسد قدمت بنا مربوط به اوایل دوره قاجار است . این مسجد مثل بیشتر مساجد دهاقان سیستانی و به طور کامل درونگراست . دارای چهار ستون است که دو ستون مربع و دو ستون هشت ضلعی است که از اجرهایی به ابعاد ۵۰*۲۰*۲۰ سانتیمتر ساخته شده است . ساختمان گنبدی شکل و با اجر پوشیده شده است . محراب و ورودی مسجد نوساز است و با آجرهای هفت رنگ پوشیده شده است و مسجد تقریبا بدون تزئینات می باشد و تنها زیبایی آن مربوط به آجرکاری سقف هاست به این بنا به علت حفاری که به خاطر الحاق مسجد با ساختمان مجتمع امام صادق شده است آسیب های زیادی وارد گردیده است . ح- مسجد سادات دهاقان در سمت جنوب بازار تاریخی مسجدی به نام مسجد سادات وجود دارد . مسجد مذکور تا سال ۱۳۶۰ دارای شبکه معماری مشابه با مساجد حاج مهدی و حاج میرزابابا بوده است . از سال ۱۳۶۰ مورد بازسازی کامل قرار گرفت و به سبک جدید نوسازی شد . بنای این مسجد از نظر سیستانی دوره قاجار تعلق دارد در ساختار بنا از آجرهای مربع شکل استفاده کرده اند (مساحت آن ۲۱۰ مترمربع و دارای ۳ ستون سنگی و ۶ ستون آجری) دیوارها و محراب گچبری شده . همچنین مسجد پس از یک متر از سطح زمین پایین تر و فاقد حیاط بوده است و در حال حاضر مساحت این مسجد افزایش یافته و در دو طبقه احداث و به سبک امروزی نوسازی شده است . خ – مقبره سلطان محمد این مقبره که بنایی است نوساز و از یک فضای مسقف ساده تشکیل شده است حاوی یک سنگ قبر کامل و بخش کوچکی از یک سنگ قبر است . قدمت این مقبره به سال ۷۵۵ هـ . ق بر می گردد . این مقبره در کنار بازار واقع است و نشان از قدمت این قسمت شهر دارد

ج- مقبره باباشاه حسین (بابا شیخ حسین) بنا به نظر اهالی شهر ، مقبره باباشاه حسین فرزند جابربن عبداله انصاری ، صحابی مشهور پیامیر اسلام (ص) می باشد که پس از گذراندن عمر ؛ همراه با خواهرش بی بی خاتون در این محل دفن شده است . البته سندی که این مسئله را ثابت بکند در دست نیست این مقبره در چهار کیلومتری شمال دهاقان واقع است . این مقبره بنایی کاملا نوسازی و از یک فضایی مسقف ساده تشکیل شده است . اما یک راهرو یا دالان در قسمت غربی آن وجود دارد که متعلق به دوره های قبل است این سنگ قبر متعلق به همسر سلطان محمد مدرس علوم دینی می باشد در این بنا هیچگونه تزئین معماری به کار نرفته است . د- آسیاب محمد رحیم بیگ معروف به آسیاب آبی در ایران در مکانهایی که رودخانه های پرآب جاری بودند مردم برای آرد کردن گندم و جو در کنار آن رودخانه ها آسیابهای آبی تاسیس می کردند . دهاقان به دلیل دارا بودن آب جاری رودخانه دارای چندین آسیاب آبی بوده ، بنا به اظهار نظر اهالی در دهاقان بیش از ۱۰ آسیاب آبی شناسایی شده است . آسیاب محمد رحیم بیگ معروف به آسیاب آبی دهاقان از آثار و بناهای تاریخی شهر محسوب می شود . آسیاب آبی در شمال غربی دهاقان در ساحل شمالی رودخانه واقع است . ذ-کاروانسرا یکی دیگر از عناصر مهم شهرهای اسلامی ، کاروانسراهاست . از زمان صفویه ایجاد کاروانسراهای داخل شهری رونق و اهمیت بیشتری یافته این نوع کاروانسراها محل مبادله کالاهای بازرگانــی شهر بودند و مکانی برای اقامت مسافرین به حساب می آمدند . کاروانسراها بر حسب نقش و موقعیتی که دارند در کنار خود عناصر خدماتی چون نانوایی ؛ حمام ، اصطبل ، انبار ، علوفه ، مخزن آب ، آسیاب ، بارانداز ، دکان و … را نیز داشتند . این عناصر مهم شهری به عنوان مرکزی برای توقف کاروانیان و هم مرکزی جهت انجام فعالیتهای بازرگانی مورد استفاده قرار می گرفتند . گاهی نیز به عنوان بخشی از بازار به حساب می آمدند . در دهاقان نیز کاروانسرای شهر قدیم در داخل بازار و روبروی مسجد میر واقع بود که در حال حاضر تخریب شده اند . ر- خانه خان (خانه حسینقلی خان خطایی) این خانه در محله قلعه واقع است .
حسینقلی خان خطایی حکمران یک صد سال پیش دهاقان بود این خانه را مصالحی چون خشت به عنوان مصالح اصلی و ساختاری و آجر به عنوان مصالح فرعی برپا شده است فضاهای مسکونی این خانه در جبهه شمالی و جنوبی پیرامون یک حیاط مرکزی بزرگ ترتیب یافته است قدمت این خانه به بیش از ۲۷۰ سال می رسد و یکی ازمهمترین آثار و بناهای تاریخی دهاقان محسوب می شود . ز- خانه جهانگیرخان قشقایی این خانه ، خانه جهانگیرخان قشقایی است که معلم مستقیم شهید مدرس و با واسطه امام خمینی بود . نقاشی زیبای آب طلا بر روی قسمت درونی گنبد خانه که منسوب به خود ایشان است دیده می شود . فضاهای مسکونی این خانه در جبهه شمالی و پیرامون یک حیاط مرکزی بزرگ ترتیب یافته است . زیبایی های این خانه تا آنجایی است که در قدیم آرزوی هر دهاقانی بود که در عروسی های واقع در این خانه شرکت کند . متاسفانه خانه فوق فعلا به صورت متروکه و در حال تخریب می باشد که نیاز است توسط دستگاه های ذیربط تملک و بازسازی گردد . س – پل تاریخی دهاقان (پل سطل یا پل آب بر) یکی از پلهای ساخته شده در طول مسیر رودخانه دهاقان پل سطل است که دارای عرض ۳ ارتفاع ۴ و طول بیش از ۵۰ متر می باشد . مصالح بکار رفتـــه در آن سنگ ، گـــل و ساروج است در بازسازی چند ســـال اخیر از شن و سیمان نیز استفاده شده است . ش – بازار معمولا بازار دائمی و اصلی هر شهر از مهمترین دروازه شهر شروع می شده و تا مرکز شهر تا دروازه با دروازه های دیگر امتداد می یافت . در دو سوی راسته ها تعدادی دکان متصل به هم وجود داشت در پشت دکانها تعدادی کاروانسرا می ساختند . بازارها مهمترین محور ارتباطی ، اقتصادی و اجتماعی و به عبارت دیگر مرکز شهر بودند . علاوه بر فضاهای اقتصادی مهمترین فضاهای فرهنگی و اجتماعی شهر مانند مسجد جامع و سایر مساجد بزرگ ، مدرسه های علمیه ، خانقاه ، زورخانه ها و غیره در امتداد آن قرار داشتند . بازار دهاقان در مرکز شهر واقع است در قدیم مهمترین محور ارتباطی ، اقتصادی و اجتماعی شهر محسوب می شد . دروازه بروجن ورودی جنوبی بازار بود . بازار دهاقان قسمت قدیمی شهر را به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم می نموده است . قبل از فرسوده شدن بافت و ایجاد خیابانهای موازی بازار از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بوده ولی با گذشت زمان تغییر مسیر اصلی اصفهان – شیراز و کاهش مبادلات اقتصادی و اجتماعــی با عشایر مناطق مجاور از رونق اقتصادی و اجتماعی آن کاسته شده است .

در چند سال اخیر بازار دهاقان عملکرد خود را از دست داده است . اکثر مغازه ها و مکانهای تجاری تعطیل شده است و در داخل محور بازار مساجدی وجود دارد که دارای وسعت زیاد و ساختمانهای سنتی با ستونهای آجری و طاقهای ضربـــی است این مساجد در گذشته نقش برجسته ای در برگزاری مراسم مذهبی داشته اند . ویژگی های خاص (کشاورزی ، صنعت ، بازرگانی ، صنایع دستی و …) از محصولات کشاورزی این شهرستان می توان گردو ، گلابی – انگور – سیب – بادام – لوبیا چیتی را نام برد. كه مهم ترین این جاذبه ها شامل : دره گلهای ارونه در جنوب دانشگاه آزاد ، دره هرندی ، دامنه‎های جنوبی ارتفاعات قلاری ، دشت آلاله‎های آستانه و دشتك در ارتفاعات جنوب غربی نمونه‎هایی از این مناظر زیبای طبیعی است كه در بهار با رویش گلهای وحشی و گیاهان صحرایی كم نظیر ارزش اكوتوریستی بالایی پیدا می‎كند . بارندگی نسبتا بالا در نیمه جنوبی و غلبه سنگهای آهكی در این بخش از شهرستان سبب شكل گیری چشمه‎های نسبتا پرآبی شده است . نمونه‎هایی از این چشمه سارها ، چشمه‎های موجود در سرشاخه های رودخانه فصلی شور در جنوب وغرب دهستان همگین ، چشمه علی ، چشمه حیدر ، چشمه دره شاه (كه دارای درختان كهن و منظره بسیار زیبا می‎باشد این منطقه زیبا شكارگاه شاهان صفوی بوده كه کتیبه تختگاه شاه صفی در این دره نشان دهنده این مطلب می‎باشد.