خلخال از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است كه در كتاب های جغرافیایی و تاریخی سده های دوم و سوم هجری مورخان و جغرافیدانان درباره خلخال اطلاعاتی ذكر شده است. خلخال در جنوب استان درفاصله ۱۱۲ كیلومتری اردبیل قرار دارد و دارای تابستان های معتدل و طبیعی و زیبا می باشد و فصل پاییز بسیار زیبایی دارد. سابقه سكونت در خلخال به هزاره دوم قبل از میلاد می‌رسد.
از جاذبه های طبیعی این شهر می توان به چشمه آب گرم معدنی خلخال در ۲۲ كیلومتری شمال غربی هروآباد و به فاصله ۹۶ كیلومتری میانه كه از زمین خارج می شود می‌توان اشاره كرد. اطراف چشمه را سنگ های آهكی و آذرین از نوع آندزیت پور فیریك پوشانده است. خروج آب از زمین در چند مظهر نزدیك به هم به فاصله چند صد متری جاده است. آب گرم خلخال از دسته آب های بیكربناته سدیك گرم و گاز دار است كه در درمان بیماری های مفصلی , رماتیسمی و عصبی مؤثر است.
مکان های دیدنی و تاریخی
جاذبه های طبیعی و مکان های تاریخی در شهرستان خلخال وجود دارند. مهم ترین گردنه خلخال به نام گردنه ناو مشهور است كه در مسیر جاده ارتباطی خلخال به هشپر واسالم واقع شده و از داخل جنگل های طالش به جاده رشت به آستارا متصل می شود. چشمه آب گرم معدنی خلخال در ۲۲ كیلومتری شمال باختری هروآباد و به فاصله ۹۶ كیلومتری میانه از زمین خارج می شود. جنگل های متراکمی نیز درمحدوده شهرستان خلخال وجود دارد كه از امكانات بسیار مساعد در زمینه جذب جهانگرد برخوردارند. امامزاده كجل نیزدر شمال خاوری اغكند در مسیر جاده ماشین رو كوهستانی شمس آباد واقع شده است.
صنایع و معادن
مهم ترین صنایع شهرستان خلخال را صنایع دستی تشكیل می دهند. شهرستان خلخال یكی از مراكز مهم صنایع دستی استان اردبیل و نیز كل كشور محسوب می شود. انواع جاجیم، گلیم، اشیای منبت كاری شده و صنایع چوبی از عمده ترین صنایع دستی این شهرستان است. جاجیم بافی در اکثر روستاهای ایران به ویژه اغلب روستاهای آذربایجان مرسوم است و در هر منطقه دارای ویژگی های خاص می باشد در شهرستان خلخال جاجیم دارای ویژگی های خاص می باشد. در گذشته جاجیم مناسب ترین چیزی بود که مردم منطقه روی کرسی می انداختند که در این میان جاجیم چیچکلمهCHICHAKLAMEH با ترکیبی از رنگ های متنوع و نقوش لوزی داخل الوان راه راه آن در ده و شهر از همه مشهور بود با متروک شدن کرسی زغالی بافت و مصرف جاجیم در شهرها و حتی در شهرستان های دور و نزدیک نیز به فراموشی می رفت ولی روستاییان طبق عادت قدیمی مناسب ترین روانداز کرسی زمستانی را رها نساخته اند و بانوان کهنسال در روستاها همچنان جاجیم خودشان را در زمستان و تابستان در فضای باز اطراف خانه و میدان ده و یا هر مکانی که امکان داشته باشد دراز می کنند و سه پایه مخصوص آن را بر پا می دارند و جاجیم می بافند. بافت جاجیم در اکثر قریب به اتفاق دهات و مناطق روستایی ایران مرسوم است تنها تفاوت و امتیاز جاجیم بعضی از مناطق نسبت به سایر جاها ترکیب رنگ و ظرافت نخ و نقوشی است که روی آن ایجاد می کنند.
می توان گفت جاجیم بافی در عین ظرافت و زیبایی و دقتی که می بایست صرف بافتن آن گردد سنتی ترین روش بافندگی را مجسم می سازد و ابزار مورد نیاز آن ساده ترین وسایل می باشد. مهم ترین عامل در امر بافت انرژی بازوان زن بافنده است. بافت جاجیم پس از تهیه نخ مورد نیاز در رنگ های مختلف یا چله کشی شروع می شود و‌اغلب تمام مراحل بافت مخصوصا چله کشی آن در فضای باز و شبیه به چله دوانی قالی های فارسی بافت، صورت می گیرد. به این ترتیب در محوطه های به طول تقریبی ده تا بیست متر به وسیله تعداد چهار میخ چوبی روی زمین ایجاد می شود و گلوله‌های رنگی نخ توسط شخص چله کشی به دور این میخ های چوبی گردانده می شود. با گردش مداوم شخص چله کشی به دور این چهار ضلعی و تغییر دادن گلوله‌های رنگی نخ پشمی، طراحی(رنگ نقوش) جاجیم نیز شکل می گیرد. پس از پایان چله کشی چله را روی زمین دراز می کنند به این نحو که با دو عدد میخ چوبی یا‌فلزی بزرگ عرض چله را در یک طرف محکم نموده و انتهای چله را که به صورت یک گلوله بزرگ پیچیده شده در انتها محکم می نمایند و ضمنا با گذاشتن یک سه پایه چوبی نسبتا بزرگ جوکی را که بر روی چله سوار است از بالای سه پایه آویزان می کنند به این ترتیب چله بر روی زمین آماده بافت بوده و جاجیم بافی آغاز می گردد. از آن جا که در داخل منازل روستایی فضایی به طول پانزده متر کمتر پیدا می شود اغلب جاجیم را در معابر(کوچه و میدان ده) مستقر می کنند و این عمل را اصطلاحا (دراز کردن جاجیم) می گویند و هر وقت که مشغول کار نیستند چله و سه پایه را جمع کرده وموقع کار مجددا و به سادگی آن را دراز می کنند.
در شهرستان خلخال جاجیم بافی روستاها و آبادی های بخش خورش رستم به علت تعداد بافندگان و مرغوبیت و ظرافت نوع جاجیم شهرت بیش تری دارد. به همین سبب دفاتر یا مراکز اجرای پروژه‌های جاجیم بافی در این بخش در روستاهای گیوی زاویه، نیمهیل، نساز، برندق، جعفرآباد، سجهرود و چنارلیق قرار دارند و هر کدام از این دفاتر تعداد زیادی از جاجیم بافان آبادی های اطراف را از طریق توزیع مواد اولیه و جمع آوری جاجیم های بافته شده تحت پوشش قرار داده‌اند. به این ترتیب که جاجیم بافان مواد اولیه مرغوب و ارزان قیمت را به ط‌ور امانی تحویل گرفته و جاجیم بافته شده را به دفتر پروژه تحویل می دهند میزان دستمزد پرداختی پس از ارزیابی محصول با توجه به مرغوبیت بافت و ترکیب رنگ تعیین و پرداخت می شود.
سیمان، كرومیت، خاك سرخ از مهم ترین معادن شهرستان خلخال به شمار می روند كه در قسمت های مختلف این شهرستان پراكنده شده اند.
کشاورزی و دام داری
به طوركلی خلخال از مناطق كشاورزی، باغ داری و دام پروری استان اردبیل است و محصولات عمده اش گندم، جو و حبوبات، برنج، گردو، سیب، گلابی، انگور و پنبه است. خلخال به لحاظ داشتن مراتع نسبتا خوب از دامداری پیشرفته ای برخوردار است و انواع فرآورده های شیری از قبیل: خامه، ماست، كره و پنیر و… هم چنین پشم، پوست و عسل از عمده ترین تولیدات دامی این منطقه به شمار می آیند.
مشخصات جغرافیایی
شهر خلخال در ۴۸ درجه و ۳۱ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۷ درجه و ۳۷ دقیقه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۳۱ متر از سطح دریا واقع شده است. خلخال در جنوب شرقی استان اردبیل واقع شده است و رودهای هروآباد و آپارچای در آن جریان دارند. خلخال منطقه ای كوهستانی با آب و هوای معتدل و نسبتا سرد می باشد. كوهستان جنگلی و بلند طالش در خاور خلخال از شمال به جنوب در حكم سدی میان دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان شرقی است كه باران خزری در دامنه شرقی آن ریزش كرده و جنگل های طالش را بوجود آورده است. مسیرهای دسترسی و ارتباطی این شهرستان با دیگر مناطق عبارت اند از:
– شهر خلخال در مسیر راه اردبیل – اسالم، در ۱۱۰ كیلومتری شهر اردبیل و ۶۷ كیلومتری اسالم واقع است.
– راهی فرعی به سوی مغرب تا میانه به طول ۱۳۰ كیلومتر.
– راهی به سوی جنوب به طول ۳۵ كیلومتر تا هشتجین .
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
برخی از نویسندگان نام خلخال را با نام شهر قدیم خلخال واقع در ناحیه اوتی در ماورای قفقاز كه در منابع ارمنی میان قرن دوم و پنجم میلادی به عنوان اقامتگاه زمستانی شاهان ارمنستان و سپس آلبانی ( آران ) آمده است مرتبط می دانند، ناحیه اوتی بر ساحل راست رود كورا در حدود گنجه و شمكور كنونی واقع بوده است. مركز ناحیه ای كه بعدها به نام خلخال معروف شد در سابق فیروز آباد بود و چون ویران شد خلخال به جای آن بر پا شد.
خلخال از شهرهای قدیمی و تاریخی آذربایجان است. در كتاب های جغرافیایی و تاریخی سده های دوم و سوم هجری، مورخان و جغرافی دانان از جمله در كتاب« حدود العالم من المشرق الی مغرب » درباره خلخال چنین نوشته اند:« خلخال از شهرهای كوچک و از توابع آذربایجان بوده، محصول عمده آن گندم و جو بوده است و پلاس و گلیم و لباس پشمی و كركی در آن بافند….» در معجم البلدان كه اواخر سده ششم هجری نوشته شده آمده است:« خلخال شهری است در مشرق آذربایجان و نزدیک گیلان و مزارع و آبادی آن بیش تر در وسط كوه های بلند قرار دارد از آن جا تا شهر قزوین هفت روز و تا اردبیل دو روز راه است و در این ولایت قلاعی بلند قرار دارد كه مردمان آن هنگام حمله مغول به آنجا عزیمت نموده اند» در«نزهه القلوب» كه حمدلله مستوفی در اوایل سده هشتم هجری نوشته، درباره این شهر چنین آمده است:« خلخال شهر وسط بوده و اكنون دیهی است كما بیش صد موضع و به چهار ناحیه تقسیم می شود: خانندبیل، سنجبد، انجیل آباد و هشتچین … ».
منبع: سیری در ایران