شهر لالجین در شمال همدان واقع است و به طول جغرافیایی ۴۸ درجه و ۲۸ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۵۸ دقیقه قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۷۳۱ متر است.این شهر که مرکز بخش لالجین است، از همدان بیست کیلومتر و از بهار نه کیلومتر فاصله دارد.
بخش لالجین با وسعت ۵۰۸ کیلومتر مربع و جمعیت ۴۴,۵۶۸ نفر در شرق شهرستان بهار واقع شده، از جنوب به شهرستان همدان و از شمال به کبودرآهنگ محدود میشود و شامل دو دهستان مهاجران و سفالگران است. شهرستان بهار با وسعت ۱۳۲۹ کیلومتر مربع در نیمه شمالی استان واقع شدهاست. این شهرستان دارای سه شهر به نامهای بهار، لالجین و صالحآباد بوده، دارای هفتاد و دو آبادی، دو بخش و پنج دهستان است.
لالجین دارای نه مسجد است (در سالهای اخیر در جنب یکی از این مساجد به نام مسجد حاج عبداللّه، مسجد جامع ساخته شدهاست). همچنین خاک این دیار مرقد (حدود) صد شهید جنگ ایران و عراق را در آغوش دارد. همه مردم این شهر بر مذهب تشیعند.
۸۰ درصد از جمعیت شهر لالجین به پیشه سفالگری و سرامیککاری اشتغال دارند. لالجین به عنوان مرکز تولید سفال و سرامیک خاورمیانه شناخته شدهاست.
قومیت و زبان:
ساکنین لالجین از ترکهای اوغوز بوده، از ایل قایی به شمار میروند. اهالی این شهر همچون مردم شهرها و روستاهای مجاور (و اکثر نواحی شمال و شمال غربی همدان) به لهجهای خاص از زبان ترکی آذربایجانی سخن میگویند که نسبتاًً با گویش مردم آذربایجان متفاوت بوده، از نظر لحن تکلم به ترکی قشقاییهای استان فارس و شاهسونهای ساوه و قم نزدیک است. طبق اسناد به دست آمده از حفاریهای چهار راه مرکزی این شهر (همچون سنگ قبرهای متعلق به قرن پنجم هجری كه اكنون در موزه تپه هكمتانه همدان در معرض دید عموم است) و نیز اشارات دکتر فاروق سومر باستانشناس شهیر ترک، لالجینیها بازماندگان ترکهای سلجوقیند که با ورود به این منطقه با ترکهای ساکن این شهر آمیختهاند.
جمعیت:
لالجین حدوداً پانزدههزار نفر جمعیت دارد. در اولین سرشماری نفوس و مسکن، جمعیت این شهر در سال ۱۳۵۵ شمسی، ۵۴۶۸ نفر بوده است. این تعداد در سال ۱۳۴۵: ۷۰۴۳ نفر، سال ۱۳۵۵: ۷۸۹۳نفر، سال ۱۳۶۵:۱۲۲۶۱نفر، سال۱۳۷۵: ۱۳۹۳۶، و سال ۱۳۸۵: ۱۴۷۲۴ بوده است.
لالجین از سال ۱۳۲۹ شاهد سیر صعودی جمعیت و تعداد خانوار بودهاست. میزان رشد جمعیت این شهر بین دو مقطع سرشماری ۵۵-۶۵ برابر ۵/۴ درصد بوده است. مقایسه میزان رشد جمعیت شهر در این دهه با سایر دورهها نشان میدهد که لالجین در این دهه (۶۵-۵۵) بالاترین میزان رشد جمعیت را داشته است. تغییرات میزان رشد جمعیت طی دو دهه گذشته، سیر نزولی داشته است.
وجه تسمیه لالجین:
نام لالجین احتمالاً از دو بخش لاله و جین شکل یافتهاست. جین پسوند مکان است که در ساخت نام شهرها و روستاهای دیگر استان همدان نیز به کار رفته است؛ همانند وفرجین، گندهجین، دیوجین، تویجین و فارسجین.(همچنان که پسوند گان و جان نیز در ساخت اسم نواحیای همچون گلپایگان، شادگان، آذربایجان و زنجان به کار رفتهاست). در این صورت میتوان لالهجین را به معنای آبادی لاله دانست. همچنین بعید نیست كه كلمه لالجین، محرّف لاجین یا لاچین باشد كه در زبان تركی، نام پرندهای شكاری است. به هر حال، تركیباتی همچون لعل چین، لاله چین یا لاله چینی نباید درست باشد.
برخی از اهالی شهر میگویند كه به هنگام ورود مغولان به همدان گذر لشكریان چنگیزخان به لالجین افتاد. آنان گروهی از مردان این شهر را به چین فرستادند تا از هنرمندان چین، سفالگری بیاموزند. این سفركردگان نیز پس از آموختن هنر سفالگری به لالجین برگشتند و به كار پرداختند. از آن پس این روستا لاله چین نام گرفت. این روایت به نظر افسانهای بیش نیست؛ چون هنر سفالگری در ایران، سابقه چند هزار ساله دارد؛ لذا طی مسافت دور و دراز ایران تا چین لزومی نداشته است؛ وانگهی اعزام شدگان به چین می بایست نحوه ساخت چینی را بیاموزند و نهایتاً باید پرسید چرا باید مغولان چنین لطفی در حق بومیان این ناحیه می كردند؟ لالجین در محاورات مردم استان همدان اغلب به صورت لَلین یا لالون (Lalon) تلفظ میشود.
«نزهةالقلوب» قدیمی ترین متنی که نام لالجین در آن مذکور است:
– همدان، ولایتش پنج ناحیت دارد. اول فریوار در حوالی شهر است تا دو فرسنگی (در سمت اسدآباد) – هفتادوپنج پاره دیهاست و شهرستانه و لالجین و فخرآباد و قاسمآباد و کوشک باغ و … از حساب – فریوار است. -(فریوار یا فراوار به روایت ابنفقیههمدانی در مختصرالبلدان در سال ۲۸۴ه.ق یکی از دوازده رُستاق-روستا، بخش، دهستان- همدان بودهاست. راوندی نیز در حوادث سال ۵۹۲ ه.ق از فراور همدان یاد کردهاست.) – چنانکه از نوشته حمداللّهمستوفی تاریخنویس و جغرافیدان معروف ایرانی در کتاب برمیآید، لالجین در سده هشتم هجری از جمله دهستانهای بزرگ همدان بوده است؛ چنانکه از میان هفتادوپنج ده از بخش فریوار، نویسنده کتاب نزهةالقلوب نام لالجین و چهار ده دیگر را به عنوان قریههای بزرگ بخش فریوار ذکر کردهاست. – برخی محققان، جنوب غربی شهر را جایگاه پیشین لالجین میداننند؛ اما چنانکه سالخوردگان شهر به یاد دارند، در محل مذکور که به تپه میسیُوا معروف است، خرابههایی به جا مانده بوده و گویا ویرانههای دهی به نام موسیآباد بودهاست که در گویش محلی، میسیُوا (Misyowa) تلفظ میشود. مردم بر اساس آنچه از پدران خود شنیدهاند، جایگاه پیشین لالجین را حدوداً شمال و شمالغربی محل کنونی شهر میداننند. در خانهها و زمینهای این بخش از شهر هنوز هم با کندن زمین میتوان تنور، چاه پر شده، خشت و سفال شکسته یافت.
مالکیت لالجین:
– چهار دانگ از لالجین به غلامعلی خزایی (معروف به سالار)، خانِ لالجین تعلق داشته و دو دانگ دیگر از آنِ نصرتالملک علیخان پسر رستمخانقراگُزلو بودهاست. نصرتالملک این دو دانگ را مهریه همسرش زبیده قرار داد و زبیدهخاتون (دختر فتحعلی شاه قاجار که به نوشته مؤلف تاریخ مفصل همدان متخلص به جهان قاجار و ادیبه شاعره عارفه عابده بود و تا سال ۱۳۰۴ هجریقمری زنده بودهاست) یک سوم قریه لالجین را بابت مهریه و صداق شرعی مالک بوده که همسرش نصرتالملک علیخانبنرستمخانقراگُزلو پدر حسامالملک حسینخانقراگُزلو قرار داده بود.
– امروزه دو دانگ املاک و زمینهای زراعی واقع در هر نقطه از شهر (بنا بر ادعای اداره اوقاف)موقوفه به شمار میرود و این امر موجب مشکلات متعدد برای اهالی لالجین بودهاست. گر چه مسئولین اداره اوقاف تاکنون مستندات و مدارکی معتبر مبنی بر موقوفه بودن املاک لالجین (که مورد تأیید مراجع قانونی باشد) به اهالی لالجین ارائه نکردهاند. از این رو در اجرای امور خویش با مشکل مواجهند.
پیشینه:
میگویند لالجین دو بار ویران شدهاست: نخست در تاختوتاز مغولان و دیگر در یورش افغانها. مسلماً این دیار همانند دیگر شهرها و روستاهای همدان بیشتر از دو بار هدف چپاول و ویرانی بودهاست. بنا بر نوشته راوندی :
خوارزمشاه در سال ۵۹۰ ه.ق به دارالملک همدان رسید و عراقیان را که در همدان استقرار یافته بودند، خوار و خاکسار داشت… و آثار آبادانی نگذاشت و لشکر از دهات خاک برگرفتند و در میان دیزج و قاسمآباد کوشکها بنا کردند.
در جلد دوم مروجالذهب نیز از کشتار و ویرانی مرداویج بن زیار یاد شدهاست. یورش افغانها به سرکردگی محمودافغان از رؤسای طایفه غلجایی که در اواخر حکومت صفویه به شهرهای بزرگ و کوچک ایران همچون اصفهان، قزوین و کاشان تاخته، به کشتار و چپاول مردم پرداختند، از موارد دیگر ویرانگرتر بوده است؛ چون هنوز کلمات اوغان (افغان) و اُزبک در ذهن سالخوردگان تداعی ترس را به همراه دارد.
قحطی سال ۱۲۸۸ (هجری-قمری) و شورش مردم این شهر در سال ۱۳۳۱ علیه خان (غلامعلی خزایی) از وقایع مهم این شهر محسوب میشود.
آب و هوا:
در این ناحیه بجز ایستگاه باران سنجی هیچ ایستگاه مستقل وجود ندارد و با توجه به اینکه ناحیه مذکور بین دو ایستگاه هواشناسی سینوپتیک فرودگاه همدان در جنوب و پایگاه نوژه در شمال غربی واقع شده که در فاصلهای اندک از بخش واقعند و از نظر ارتفاع با بخش لالجین اختلاف ندارند، آب و هوای آن با استفاده از دادههای این دو ایستگاه در خصوص عناصر اقلیمی بررسی میشود:
دما: محاسبه میانگین ماهانه و سالانه دمای هوا در دو ایستگاه برگزیده منطقه همدان به درجه سانتیگراد برای دوره بیست ساله (۱۳۶۲-۱۳۴۳) دیماه با متوسط دمای ۵- درجه سانتیگراد، سردترین و تیرماه با متوسط دمای ۲۴ درجه سانتیگراد، گرمترین ماههای سال به شمار میروند. میانگین دمای سالانه در هر دو ایستگاه رقمِ تقریباً یکسان ۵/۱۰ را نشان میدهد. میانگین سالانه حداکثر و حداقل دما به ترتیب ۱۹ و ۵/۲ درجه سانتیگراد در دو ایستگاه است. حداکثر و حداقل مطلق دما در دو ایستگاه به ترتیب ۴۰ و ۵/۳۴- درجه سانتیگراد به ثبت رسیدهاست. تعداد ایام یخبندان در دو ایستگاه۳/۱۳۶ روز (۵/۴ ماه) گزارش شدهاست. ماههای یخبندان از آذر تا فروردین ادامه دارد.
منابع آب:
گر چه رودهای متعدد در دشت سیمینه رود جاری است و موجب توسعه کشاورزی این دشت شدهاست، بخش لالجین از نظر آبهای سطحی فقیر است. لالجین در دشتی نسبتاً هموار و بین دو رودخانه فصلی یکّهچای در سمت جنوبی شهر و قوریچای در شمال آن واقع است. رودخانه فصلی یکهچای که از کوههای خلیل کرد و بهادربیگ نشأت میگیرد، معمولاً در اواخر زمستان و اوایل بهاری جاری است و در تابستان کاملاً خشک است. چون بستر این رودخانه بسیار پایینتر از سطح دشت لالجین است، چنانکه باید، نمیتوان از آن در کشاورزی استفاده کرد. در برخی از نقاط، سدهای سیمانی و خاکی سطح آب رودخانه را بالا آوردهاند و کشاورزان با جدا کردن نهرها از آب آن در آبیاری زمینهای خود بهره میبرند. پیش از این مسیر رودخانه به نظر جنگلی از درختان صنوبر، تبریزی، بید و سپیدار بود؛ اما در سالهای اخیر بسیاری از درختزارها در مجاورت رودخانه و نقاط دیگر منطقه از بین رفته و عمدتاً به کشتزار (بهخصوص مزارع سیب زمینی) تبدیل شدهاند.
طبق مطالعات مهندسین مشاور آب و خاک در بررسی وضعیت آبهای زیرزمینی منطقه بهار و لالجین پتانسیل بهرهبرداری و توسعه سفره آبهای زیرزمینی منطقه تا بیش از ۴۰میلیون متر مکعب است. بر این اساس منطقه مذکور از نظر منابع آب زیرزمینی بسیار غنی است. اهالی این ناحیه از همدان از سال ۱۳۴۵ احداث چاههای عمیق و نیمهعمیق را شروع کردهاند. – زمینهای زراعی این منطقه از همدان اغلب به کشت گندم، جو، صیفیجات، چغندر، سیبزمینی و سیر اختصاص دارد و آب مورد نیاز کشتزارها و باغهای انگور اطراف شهر از طریق موتورهای آب تأمین میگردد. پیش از این زارعان با آب کاریزها، چشمهها و دو رودخانه فصلی یکّهچای و قوریچای (در ماههای ابتدای سال) مزارع و باغات را آبیاری میکردند. هنوز هم در میان زمینهای کشاورزی شمال و شمالغربی شهر قناتهایی به چشم میخورد که به روایت سالخوردگان شهر به دست شیخعلیخان یکی از کارگزاران شاهعباسصفوی(؟) احداث گردیدهاست. قبلاً یکی از مظهرهای اصلی این قناتها در مجاورت مزار شهدای شهر قرار داشت؛ اما سالهاست که به سبب بیتوجهی به لایروبی و مرمت قناتها آب این مظهر – که به دهانه یا گُز (معادل عین عربی که یکی از معانی آن چشمه است) معروف بود- خشک شدهاست.
کشاورزی:
به طور کلی استان همدان از جمله مناطق بااهمیت و مستعد کشاورزی در کشور به شمار میرود و اراضی آن در سطوح وسیع زیر کشت انواع محصولات زراعی و باغی است. کشاورزی اصلی در منطقه به گندم و جو اختصاص دارد و زراعتهای عمده دیگر عبارتند از سیب زمینی، صیفی جات، علوفه (شبدر و یونجه)، جالیز و سیر. باغات انگور بخشی وسیع از این ناحیه را فرا گرفتهاست. همچنین قلمستانهای بید و تبریزی در حاشیه رودخانه یکه چای و دشتها به چشم میخورد. علاوه بر موارد مذکور درختان چنار، سنجد، نارون، زبانگنجشک، افرا، اقاقیا و انواع گل سرخههای صحرایی در مناطق مختلف وجود دارد. نزولات جوی بر اساس طبقهبندی اقلیمی دومارتن و آمبرژه، آب و هوای بخش لالجین به ترتیب نیمه خشک و نیمه خشک سرد است. آب و هوای این منطقه در تابستان، معتدل و خشک و در زمستان نسبتاً سرد و مرطوب است. دوره یخبندان طولانی است (بیش از چهار ماه) و از آذر آغاز شده، تا فروردین ادامه دارد. ۳/۱۳۶ روز متوسط ایام یخبندان نشان دهنده برودت شدید هوا در زمستان است. در تابستان نیز به علت شدت تابش آفتاب شرایط آب و هوایی گرم و خشک فراهم میشود. بارندگیهای منطقه همدان عمدتاً ناشی از تودههای هوایی مدیترانهاست که از غرب کشور وارد میشود. پس از آن میتوان جریانات واصله از سوی شمال غرب را که از دریای سیاه و مناطق شمالی اروپا نشأت میگیرد، نام برد. موقعیت منطقه و ارتفاع زیاد آن سبب میشود که تودههای هوایی مرطوب و باران زا که به ویژه از غرب وارد کشور میشوند، قسمت اعظم رطوبت خود را در منطقة مورد مطالعه نازل کنند. بارندگی در سالهای مختلف بین ۱۸۰ میلیمتر تا ۵۰۰ میلیمتر در سال متغیر است. در سالهای کم باران مانند سال ۱۳۶۴ متوسط بارندگی ۴/۱۷۹ میلیمتر بود در حالی که در سال ۱۳۶۵ ۶/۴۱۹ میلیمتر بودهاست. متوسط نزولات جوی در دو ایستگاه پایگاه هوایی شهید نوژه و فرودگاه همدان در طول سالهای ۱۹۶۴-۸۳ (همدوره بیست ساله) به ترتیب ۵/۳۰۹ و ۷/۳۰۵ میلیمتر است؛ یعنی به طور متوسط بارندگی در منطقه مورد بررسی ۶/۳۰۷ میلیمتر است. توزیع فصلی و درصد بارندگی در منطقه مذکور و در طول همین سالها بدین شرح گزارش شدهاست: بهار۲۷? تابستان۵/۲? پاییز۲/۲۸? زمستان۳/۴۲? بارندگی در فصل زمستان به صورت برف و در فصل بهار و اوایل پاییز به صورت باران است. تابستانها معمولاً خشک و بدون بارندگی است و به ندرت رگبارهای زودگذر مشاهده میشود. متوسط نزولات فصلی و سالانه نمره نسبی به درصد بدین صورت است: بهار ۵/۴۷? تابستان۵/۳۳? پاییز۵/۵۷? زمستان ۷۰? درصد رطوبت نسبی سالانه ۵/۵۲ است (۸۳-۱۹۶۴). باد: متوسط سالانه فراوانی هوای آرام در ایستگاه فرودگاه ۶۷? دیده بانیها را شامل میشود؛ بنا بر این در ۳۳? دیده بانیهای این ایستگاه وزش باد ثبت شدهاست. بیشترین فراوانی هوای آرام در مقیاس ماهانه و فصلی به ترتیب مربوط به ماه ژانویه (دی) با ۳/۸۰? و فصل پاییز (۲/۴۷?) بوده و کمترین آن در آوریل (فروردین) با ۹/۴۷? و فصل بهار (۵/۴۵?) است. با توجه به دادههای دو ایستگاه مذکور بادهای غالب در استان عبارتند از: ۱- شمال غرب و غرب که بیشتر در فصل بهار و زمستان میوزند، اکثراً مرطوب و بارانزا هستند. این بادها ۴۸ روز از سال میوزند. ۲- غربی- شرقی ۱۰۸ روز از سال این بادها استان را تحت تأثیر قرار میدهند و بیشتر در فصل پاییز میوزند. ۳- جنوب غربی- شمال شرقی این بادها بیشتر در تابستان وزش دارند و ۳۶ روز از سال استان را تحت تأثیر قرار میدهند. ۴- بادهای محلی که بر اثر اختلاف ارتفاع بین دشتهایی نظیر سیمینه رود – که بخش لالجین در آن واقع شده- و ارتفاعات الوند و آلمه قولاق (یا آلمه بولاغ) که موجب اختلاف فشار گردیده، سبب میشود که تودههای هوا به راحتی این دشت را تحت تأثیر قرار دهند و بادهای مختلف ایجاد کنند. مهم ترین این بادها عبارتند از: ۱- باد شمال که از اواسط اسفند تا اوایل اردیبهشت با جهت شمال غربی، جنوب شرقی میوزد و جزء بادهای مرطوب و باران زاست و نزولات آن برای کشت دیم مفید است. اهالی لالجین و روستاهای اطراف معتقدند که این بادها گرم بوده، باعث ذوب شدن برفها میشود. ۲- آق یل با جهت جنوب غربی- شمال شرقی که در فصل تابستان میوزد و زارعان با استفاده از آن، خرمنهای خود را باد میدهند. به طور کلی استان همدان با متوسط ۴/۱۰ گره سرعت باد از مناطق بادخیز کشور به شمار میرود و نیمة شمالی و دشتهای آن بخصوص همدان، بهار و لالجین از عمدهترین مناطق بادخیز استان است.
ادارات و مراکز دولتی و غیردولتی شهر:
انجمن معتادان گمنام (NA)
بانک تجارت
بانک رفاه
بانک سپه
بانک صادرات
بانک کشاورزی
بانک ملت
بانک ملی ایران
بخشداری
پاسگاه
دفتر امامجمعه
شرکت مخابرات
شرکت نفت
شورای شهر لالجین
شهرداری لالجین
صندوق قرضالحسنه بسیجیان
صندوق قرضالحسنه مهدیه
کمیته امداد
منبع: سیری در ایران