شهرستان نطنز از شهرستان‌های استان اصفهان در کشور ایران است. مرکز این شهرستان شهر نطنز است.
در تقسیمات رسمی كشوری، شهرستان نطنز در حال حاضر دارای دو بخش مركزی و امامزاده, دو شهر نطنز و بادرود و پنج دهستان به نامهای كركس, طرقرود, برزرود, امامزاده و خالدآباد می باشد.

منطقه نطنز در حدفاصل ۳۳ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۳۳ درجه و ۴۰ دقیقه عرض شمالی و ۵۱ درجه و ۲۵دقیقه تا ۵۲ درجه طول شرقی قرار دارد.وسعت شهرستان برابر ۳۳۹۷ کیلومتر مربع و ارتفاع شهر نطنز از دریا ۱۶۰۰ متر است.

گیاهان طبیعی مناطق كوهپایه ای زیره، زرشک کوهی ،اسپندانه و سبزیجات خوراكی معطر می باشد. گیاه “گون” به فراوانی یافت می شود. به غیر از بو دادن اسپند در مراسم ، اهالی روستاها از قدیم با آن شمایلی خاص درست کرده که طبق رسوم گذشتگان در اغلب خانه های روستائیان بر سر در و دیوار اتاقها موجود است ،این شمایلها ساخته شده بسته به ذوق و هنروری دارای طرحهای زیبائی است.

صیفیجات و میوه های درختی از محصولات كشاورزی نطنز است.از گذشته دیر مردمان نطنز در باغ داری و پرورش گل شهرت داشتند ، گلابی نطنز یکی از تفحه های آن دیار است. ابریشم کشی یا نوغان یکی از کارهای موجود در نطنز می بود ، تاسیس اداره نوغان نطنز مربوط به سال ۲ ۱ ۳ ۱ شمسی است .اما اكنون رونقی ندارد.

آبادیهای(روستاهای)نطنز را می توان در پنج بخش متشكل كرد که این بخش ها با نهرهای مربوط، همگی آب خود را از کوه های کرکس بدست می آورند. این بخشها بشرح زیر می باشد:

بـرز رود : از روستای معروف ابیانه آغاز و به ترتیب طره ، برز ، کمجان ، یارند و هنجن

چیمه رود:شامل روستاهای بیدهند(بیدتند)،فریزهند(فریزند)،تکیه سادات، چیمه، ولوگرد

طرق رود :شامل روستاهای کشه،طار،یحیی آباد،طرق،مزده،نیه،ربط سنگ،رحمت آباد،حسن آباد،تاج آباد،ابیازن،میلاجرد , اسپدان،نسران

باد رود :متین آباد،فمی،ده آباد،خالدآباد،آقاعلی

عباس،باد،اریسمان،خداوندآباد،قلعه گوشه

بلوک مرکزی:رود هاو نهرهای این بلوك از دو روستای اوره و تامه سرچشمه گرفته و به قصبه مرکزی وارد می شود و از آنجا از دو مسیر به روستاهای پایین دستی پیرامون قصبه مرکزی منتهی می شود. یک مسیر به سمت بادرود است شامل روستاهای جاریان،خفر، کندز،دستجرد،جزن،حل آباد و مسیر دیگر که امروزه پیوسته بهمان خیابان اصلی و قدیمی نطنز میباشد شامل روستاهای رهن،,وشوشاد،افوشته،ویشته،مزیدآباد،سرشک و ریسه

همچنین رودی فصلی در بخش شمالی کوه های کرکس جاری می باشد بنام “لاکژ” که روستای صالح آباد(نی نی) و مزارع لاکژ و عباس آباد و احمد آباد و همچنین کالیجان مشرب از آن می باشند.

بخش غربی کوه های کرکس دارای رودخانه ای بنام سٌه رود میباشد که شامل روستاهای:سٌه،بیدشک، دهلر،کلهرود میبوده که بعلت بٌعدمسافت با مرکز اداری نطنز به شهرستان میمه ضمیمه گردیده.متذكر می شود كه رودهای منطقه نطنز همگی فصلی می باشند و در فصلهای غیر بارانی یا خشك می شوند یا به شكل نهری كم آب در می آیند.

گیاهان طبیعی مناطق كوهپایه ای زیره، زرشک کوهی ،اسپندانه و سبزیجات خوراكی معطر می باشد. گیاه “گون” به فراوانی یافت می شود. به غیر از بو دادن اسپند در مراسم ، اهالی روستاها از قدیم با آن شمایلی خاص درست کرده که طبق رسوم گذشتگان در اغلب خانه های روستائیان بر سر در و دیوار اتاقها موجود است ،این شمایلها ساخته شده بسته به ذوق و هنروری دارای طرحهای زیبائی است.

تاریخ، مردم و فرهنگ
زبان : زبان مردم نطنز یکی از گویشهای كهن زبان فارسی است ،ولی در روستاهای نطنز و بخشهای مختلف آن شاهد هستیم که مردم در تلفظ کلمات و بیان جملات هر کدام بنحوی کش و قوس های خاصی در تلفظ کلمات می دهند. بطور مثال: کلمه “کوی” که در فارسی قدیم بمعنای منزل و سرای یا خانه میبوده هر کدام از روستاهای نطنز به شیوه ای آنرا تلفظ نموده در ابیانه به آن “کیا” گفته میشود در کشه “کیه” تلفظ میشود و در بیتند(بیدهند)”کی ی” و در کالیجان “کویه” ،در چیمه”کی یه” این تفاوت موجب شده تا هرکدام از اهالی روستاهای نطنز در صحبت با زبان ولایتی با یکدیگر به محل و روستای هم پی ببرند!

مراسم : پنجشنبه بازار که از اعصار گذشته در قصبه مرکزی نطنز برگذار میگشته،محلی بوده برای دادوستد که این سنت تا به امروز کماکان ادامه داشته ، که میتوان زیبائی خاصی را از حضور روستائیان مشاهده نمود.دیگر مراسم مرسوم در نطنز همان مراسمهای رایج در ایران بوده منتها با یک ویژه گیهای خاص مثلاً بیشتر در گذشتها که مراسم عروسی در روستاها برگزار میگردید با یک شوروحال خاصی بود بطوریکه چند روز طول میکشید مانند مراسم حنابندان،طبقکشی و… ، مراسم مذهبی مانند بلندکردن نخل در روز عاشورا و دور چرخاندن آن میباشد که همچو دیگر نقاط است و از دیگر مراسم رفتن به زیارت امامزادگان و اهل قبور در شبهای “برات” است که به شب نیمه شعبان گفته میشود یعنی در بعدازظهر روز چهاردهم ماه شعبان اهالی بر سر قبور رفتگان خود خیرات و نذورات گذاشته .

لباس : در مورد لباس مردم نطنز باید گفت که امروزه بجز ابیانه(آخرین روستای واقع در رودخانه برزرود)که بخش عمده ای از فرهنگ گذشته خود را هنوز حفظ داشته،دیگر نقاط به صورت معمول بوده ، البته بغیر از لباس از دیگر نکات که هنوز در ابیانه حفظ مانده خانه ها با دروپنجره های قدیمی آن است ،بطورکلی مردم ابیانه بنا به هر عللی تا امروز در حفظ آنچه که مربوط به فرهنگ گذشته است از دیگر نقاط سرآمد داشته بطوریکه ما در گویش زبانی نیز این اختلاف را شاهدیم تاجائیکه گویش فرس قدیم در ابیانه هنوز رایج بوده که به گفتهً بعضی زرتشتیان یزد آن را فهم کرده .

صنایع دستی : یکی از صنایع موجود در مرکز نطنز چینی آن است که هنوز بروش دستی تولید میگردد ، همچنین یکی دیگر از مشاغل گذشته نطنز حلاجی یا همان پارچه بافیست ، که هنوز بعضی از این دستگاه های قدیمی موجود میباشد . ریسندگی و قالی بافی یکی دیگر از کارهای دستی مناطق نطنز است که دومی یعنی قالی بافی آن هنور در روستاها رایج بوده و تولیدات آن به بازار فرش کاشان گسیل میگردد ، شیلونگری یکی از کارهای قدیمی موجود در بازار نطنز بوده . بازار شهر نطنز شامل دو قسمت می باشد که محله قدیمی آن که به پشت بازار معروف است روزگاری بازار قصبه مرکزی نطنز بوده،که در آن آهنگری ،شیلونگری(قفلسازی)،نجاری و خراطی از کارهای متداول آن عصر بوده ، که تا چند سالی پیش پیرمردهای بازمانده از آن دوران هم چنان در آن کار می كردند .

جاذبه های تاریخی و گردشگری
منطقه باستانی اریسمان: ۱۳ كیلومتر دورتر از مركز شهر نطنز و در منطقه ای به نام “اریسمان” كه مركز دهستانی به همین نام است، آثاری چند هزارساله به دست آمده كه نشان از فعالیت صنعتگران ایران باستان در این منطقه دارد. باستانشناسان در كاوش های سالهای اخیر در منطقه باستانی اریسمان به كوره های ذوب فلزات و قالب ها و قطعات ذوب فلز برخورده اند.

آتشكده: این آتشكده بنایی از عهد ساسانی است كه در حوالی مسجد جمعه (جامع) و در میان باغی قرار دارد. ارتفاع این بنا از سطح زمین به ۲ متر می رسد. آثار كمی از این بنا كه شباهت بسیار كاملی به بناهای دوران ساسانی دارد، شامل چهارستون از هفت ستون اولیه و یك اتاق از چهار اتاق آن بجا مانده و بقیه فروریخته است. دو تاقچه از چهار تاقچه ای كه سطح مربع بنا را به تاق فوقانی گنبد متصل می كند هنوز باقی است. ابعاد هر یك از اضلاع خارجی بنا ۳۵ /۱۱ متر بود، و ضلع داخل بنا ۷ متر طول درد. دهانه هر تاق ۵/۶۹ متر است. اصل بنا با سنگ لاشه و پوششی از گچ ساخته شده است.

مسجد جمعه (جامع): مسجد جمعه یا مسجد جامع نطنز مجموعه ای از چندین بنا است كه این بناها در دوران الجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان به ترتیب زیر ساخته شده است: – مسجد بین سالهای ۷۰۴ تا ۷۰۹ هجری. – بقعه شیخ عبدالصمد به سال ۷۰۷ هجری. – ایوان جلوخان خانقاه در سال ۷۱۶ و ۸۱۷ هجری. – مناره كه تاریخ پایان بنای آن سال ۷۲۵ هجری نوشته شده است. یكی از مورخان به نام “آندره گدار” درباره بنای مسجد جمعه نطنز كه از نظر سبك معماری در نوع خود كم نظیر است و نشانه هایی از معماری چند دوره را در خود حفظ كرده است، می نویسد: “مسجد كه نسبتاً از خرابی محفوظ مانده مركب است از یك شبستان هشت ضلعی گنبددار مشرف برصحنی كه چهار ایوان دارد. اضلاع صحن را دهلیزها و نمازخانه های مختلف به هم متصل می سازد. این مسجد از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به كوچه باریكی كه چون به مدخل بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه می رسد، وسعت یافته مبدل به میدان كوچكی می شود. در سمت غرب ویرانه خانقاه دیده می شود، مسجد ۳ مدخل دارد، یك مدخل جنوبی و دو مدخل شمالی، مدخل های سمت شمال همسطح حیاط هستند، ولی مدخل جنوبی دهلیزی است كه با ۱۲ پله بلند به كف راهرو مسجد می رسد… ” از نقاط دیدنی مسجد، مكانی در میان صحن مسجد است كه با چند پله به كانال قنات آبی می رسد كه از زیربنای مسجد عبور می كند. اصل بنای مسجد با آجر و ملات ساخته و با آهك پوشیده شده است. برپهنه چندین كتیبه و سنگ نبشته در گوشه و كنار مسجد، تاریخ تعمیرات، بانیان،معماران و استادان مجرب و مشهوری كه در مرمت و بازسازی این مسجد فعالیت داشته اند؛ به خوبی عنوان شده است.

بقعه شیخ عبدالصمد نطنزی:

مسجد و خانگاه شیخ عبدالصمد
بنای این بقعه با مسجد جمعه چنان مربوط و متصل است كه به نظر می رسد مقارن یكدیگر یعنی در سال ۷۰۷ هجری ساخته شده اند. محور اصلی بقعه و محراب آن كه با محور مسجد نزدیك به ۱۰ درجه انحراف دارد و نیز موقعیت راهرو، مقبره و دهلیز مسجد دلیل دیگری است برآن كه هر دو بنا در یك زمان ساخته شده اند. گنبد این بقعه هرمی شكل و هشت ضلعی است. براساس لوحه ای در بقعه شیخ عبدالصمد، ساخت این بقعه به اسماعیل بنای اصفهانی نسبت داده شده است. در راهرو مشترك مسجد و مقبره شیخ عبدالصمد سردر مخصوصی برای خانقاه ساخته شده كه كتیبه آجری آن به خط ثلث برجسته به خوبی قابل خواندن است. برضریح چوبی روی آرامگاه شیخ عبدالصمد نیز كتیبه ای به خط ثلث به چشم می خورد با این مضمون “عمل استاد حسین بن استاد اسماعیل سرشگی النطنزی فی تاریخ نه اربع و سنین و الف سنه ۱۰۶۴ كتیبه عبداللطیف.” و بر لوح سنگی روی قبر شیخ چنین حكاكی شده است: “هذا الغفور الرحیم الرحمن اللهم صل علی النبی و الولی و الحسن و الحسین و العباد و الباقر و الصادق و الجعفر و الكاظم الموسی و الرضا و التقی و النقی و العسگری و الحجته القائم محمدالمهدی الغازی صاحب الزمان(عج)” “همت مصروف داشت عصمت پناه صالحه خدیجه سلطان بنت شمس طلا در سنه ۱۰۴۵ و این اثر خیر از او باقی ماند. گفتنی است؛ قسمتی از بالای محراب آرامگاه شیخ عبدالصمد هم اكنون در موزه ویكتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود. قسمت هایی از این محراب در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.

رباط شاه عباس: این رباط در عهد شاه عباس اول توسط میرابوالمعالی برزرودی یكی از امرای مقرب دربار (وزیر حضور و مجلس نویس شاه) ساخته شده و دارای جلوخان و سردری با كتیبه سنگ شیشه ای به خط ثلث زیبایی است كه متأسفانه قسمتی از آن تخریب و ربوده شده و آنچه باقی مانده به لحاظ دیواره سازی و سنگربندی های اشرار و راهزنان در مدخل كاروانسرا اكنون به دشواری قابل خواندن است.

عباس آباد
شكارگاه عباس آباد:شكارگاه عباس آباد و بنایی كه به این منظور در محدوده شكارگاه ساخته شده است در محلی به نام “عباس آباد” و در حاشیه جاده قدیم كاشان – نطنز قرار دارد، فاصله این محل تا شهر نطنز كمتر از ۱۰ كیلومتر است.

بنای شكارگاه عباس آباد به دوران شاه عباس بزرگ تعلق دارد و محل تفریح و شكار پادشاهان صفویه بوده است. این بنا با خشت و گل ساخته شده و در میان باغ وسیعی قرار دارد كه سمت غرب آن به ارتفاعات كركس منتهی می شود و بخش شرق آن با تپه ماهورهای كم ارتفاع به مراتع گسترده ای می پیوندد كه تا بادرود ادامه دارد. چشم انداز زیبا و آب و هوای مطلوب این محل را مستعد جذب گردشگر كرده است. به گفته یك مورخ فرانسوی، موقعیت ویژه این محل، شناخت سازندگان بنا را در انتخاب مناسب ترین مكان برای شكار و گردشگری می رساند.

قلعه وشاق: قلعه وشاق برفراز یكی از ارتفاعات مشرف به روستای “اوره” قرار دارد و موقعیت آن طوری است كه دسترسی به بنای اصلی قلعه به سادگی میسر نیست. براساس شواهد و اسناد موجود، قلعه وشاق و بناهای پائین قلعه كه به دره ای موسوم به “روباه” ختم می شود، در سده هشتم هجری از جمله اماكن معمور و مسكون بوده است. حمدالله مستوفی درباره این قلعه نوشته است: وشاق، قلعه ای است در ولایت نطنز و… چون وشاق بر آنجا حاكم شد به قلعه وشاق معروف گشت. در زمانی كه این قلعه مسكونی بوده همه گونه لوازم زندگی در آنجا فراهم بوده چنان كه تا سه دهه گذشته آثار و علائم برخی از آنها مانند آسیاب بادی باقی مانده بود. راه دسترسی به این قلعه كه در راس صخره ای كله قندی بنا شده است مقدور نبوده و ظاهراً با استفاده از طناب یا زنجیرهایی كه به میخ های ضخیم فولادی متصل بوده و بر سینه كش صخره كوبیده شده بود، به این قلعه رفت و آمد می كرده اند. برخی ها نیز می گویند برای رسیدن به بنای اصلی قلعه راهروی مخفی و تونلی وجود داشته كه به مرور بسته و گم شده است.

مسجد جامع ابیانه:مسجد جامع ابیانه از جمله مساجد تاریخی شهرستان نطنز است كه در روستای تاریخی ابیانه قرار دارد. قدیمی ترین آثار موجود در این مسجد منبر چوبی منبتكاری شده است كه تاریخ ساخت آن به سال ۴۶۶ هجری می رسد و همزمان با مناره مسجد جامع میدان كهنه كاشان ساخته شده است. روستای تاریخی ابیانه در دامنه شمال غرب كوه كركس قرار گرفته و تا جاده قدیم كاشان — نطنز حدود ۲۰ كیلومتر فاصله دارد. این روستا به لحاظ قرار گرفتن در یك منطقه كوهستانی و دور بودن ازمركز شهر نطنز، از تاخت وتازها ادوار گذشته مصون مانده و مردم آن نیز با حفظ آداب و رسوم گذشتگان كوشیده اند تا بافت قدیمی این روستا را به شكلی كه بوده است نگهداری كنند. روستای ابیانه در حال حاضر یكی از مراكز گردشگری شهرستان نطنز به شمار می آید

گنبد باز
گنبد باز:گنبدی است بر قله كوهی كم ارتفاع مشرف به شهر. در كتاب تاریخ زندگانی شاه عباس اول درباره چگونگی ساخت این گنبد چنین آمده است: “شاه عباس اول اغلب تمرینات لشگری خود را در دشتی بین نطنز و اردستان انجام می داد و شكارگاه هایی نیز در این حوالی بود ودر این شكارها، بازهای جنگی و شكاری شركت داشتند، در سال ۱۰۰۱ هجری قمری كه شاه عباس به اردستان و نطنز رفته بود، یكی از بازها كه مورد توجه شاه بود و به “بازلوند” شهرت داشت در جنگ با عقابی زخمی شد و پس از چندی مرد و موجب ملال خاطر شهریار سرافراز گشت… و در حین توجه، اشاره علیه براین موجب صادر گشت كه حكومت پناه “نجم الدین محمود بیك” حاكم نطنز در مقامی مرتفع عمارت عالیه ای جهت دفن “بازلوند” طرح اندازد… و جناب حكومت پناه اطاعت حكم نمود و برقله كوهی رفیع (در همان مكان كه عقاب، باز را صید كرده بود) گنبدی عالی طرح افكند و در عرض اندك زمان به اهتمام او به اتمام رسید… و اگر كسی ملاحظه آن عالی بنا بنماید، می داند كه چه زحمت در اتمام آن بنا رفته و چه مبلغ زر در آنجا خرج شده… و مصالح آن تمامی از شهر نطنز برقله آن كوه كه یك فرسنگ است به پشت آدمی برده اند… ”

همچنین قلعه هایی در اقسانقاط نطنز وجود دارد که نشان از وجود دوران نا امنیست یعنی جدا از وجود خانه ها در روستاها قلعه ای در مجاورت روستا وجود داشته که گویا در مواقع ناامنی جهت زندگی به آن وارد شده که بعدها اتاقهای این قلعه ها محلی گردید برای ذخیره آذوقه روستائیان که نمونه ای از این قلعه ها را میتوانید در روستای هنجن در مسیر جاده قدیم کاشان-نطنز مشاهده کرد، البته در دیگر روستاهایی نیز این قلعه ها بتناسب جمعیت آن وجود داشته ولی متاسفانه در گذشته بعلت استفاده از تیرچوبی و سنگ آن این قلعه ها تخریب گشته و فقط اسم یا آثاری از چارچوب دیواره ها و یا سردر آنها باقی مانده مانند قلعه روستای صالح آباد(ننی) در مجاور باغ عباس آباد مسیر “پل هنجن-نطنز” .