شهرستان خداآفرین (Khoda Afarin County) یکی از شهرستان‌های استان آذربایجان شرقی است. مرکز این شهرستان، شهر خمارلو است. این شهرستان از ۳ بخش مرکزی، گرمادوز و منجوان تشکیل یافته‌است. خداآفرین تا سال ۱۳۹۰ بخشی از شهرستان کلیبر بود و در این سال از آن جدا شد.

جمعیت این شهرستان در سال ۱۳۸۵ خورشیدی بالغ بر ۳۵٬۷۶۴ نفر بوده که دومین شهرستان کم‌جمعیت استان به‌شمار می‌رود. از این تعداد، ۱۰٬۰۳۴ نفر در بخش مرکزی، ۱۲٬۷۳۷ نفر در بخش گرمادوز و ۱۲٬۹۹۳ نفر در بخش منجوان ساکن بوده‌اند. قسمت‌هایی از دیزمار شرقی که سابقاً تابع دیزمار ارسباران به مرکزیت خاروانا بودند ضمیمه بخش منجوان شده است. مابقی دیزمار شرقی بین بخش مرکزی ورزقان و بخش سیه رود تقسیم شده است.

تا سال ۱۳۴۵ خدا آفرین یکی از بخش‌های شهرستان اهر بود. با وجود استقرار پاسگاه ژاندارمری در خمارلو، مرکزیت غیر رسمی منطقه روستای عباس آباد بود چرا که هم روحانی سرشناس و سر دفتر اسناد رسمی و هم عاشق رسول قربانی آنجا ساکن بودند. کشیدن جاده شوسه در امتداد ارس و تاسیس شهرستان کلیبر درست بعد از انقلاب ٔبر اهمیت خمارلو افزود. در سالهای اخیر، با افتتاح سد خدا آفرین قدم اصلی در تسعه کلان منطقه برداشته شده است.

جاذبه های گردشگری

قصر وینق: روستای وینق مرکز دهستان منجوان است. در ورودی ده بر بلندی کوهی که به رود ارس و قسمت قره باغ و راه اصلی کنار ارس تسلط دارد خرابه های قلعه وینه به چشم می خورد .قصر باشکوه کانتور متعلق به ارمنی ثروتمندی به نام طومانیانس بوده (دوران قاجاریه ) که محل نگهداری غلات و احشام و همچنین محل زندگی در اتاقهای متعدد به چشم می خورد . قصر کانتور در دو طبقه و از سنگهای تراشیده شده به شکل مربع ساخته شده است . تاریخ ساخت یا تعمیر آن در سر درب ورودی سال ۱۹۰۷ میلادی را نشان می دهد . ساختمان این بنا شباهت زیادی به کلیسای سنت استپانوس در جلفا دارد و بی شک قسمتی از ساختمان به عنوان کلیسا کاربری داشته است .

پل های خداآفرین: یکی از آثار قدیمی و مهم شهرستان پل های قدیمی و تاریخی خداآفرین می باشد . در نزدیکی شهرخمارلو دو پل قدیمی به چشم می خورد که یکی خراب شده ولی دیگری تعمیر شده است و هنوز هم برای پیاده قابل استفاده است . طول پل سالم ۱۶۰متر است که ۱۲۰ متر متعلق به ایران و ۴۰ متر متعلق به جمهوری آذربایجان است . محل پل ها تنگ ترین معابر رود ارس می باشد که بستر سنگی دارد ولی سایر جاهای محل عبور رود آهکی و نرم است که در آن زمان برای ساختن پل توانایی و امکانات نداشتند .

قصر آینالو: از دیگر جاذبه های تاریخی و مهم و جذاب شهرستان قصر آینالو می باشد . این قصر در ته یکی از دره ها در روستای آینالو قرار دارد این قصر به ثروتمند معروف ارمنی دوران قاجاریه (طومانیاس) بوده است .از ساختمان با عظمت آن امروزه چیزهای زیادی باقی نمانده است . بنای نیمه سالم و باقی‌مانده این عمارت که در جهت شمال جنوب ساخته شده است در حدود ۱۲*۲۰ متر می باشد که قسمت جنوبی آن از در اصلی تا جنوب ۵/۶ متر می باشد این ساختمان ۳ طبقه یعنی (قسمت جنوبی) سه طبقه ولی بقیه ساختمان ها ۲ طبقه می باشد . نامگذاری این قصر به نام آئینه لوبه خاطر سقف فلزی و درخشندگی بیش از حد آن بوده و چون مردم برای اولین بار شاهد این چنین سقفی می شدند آن را آئینه لو نامیدند

ییلاق ها: ییلاقهای متعدد در مناطق کوهستانی علاوه بر زیبایی طبیعی‌شان فرصت مناسبی برای مشاهده فرهنگ عشایری فراهم می‌کنند. چپرلی و آغداش از دیدنی‌ترین ییلاق‌ها هستند.

زیارتگاهها: تعداد زیادی زیارتگاه در روستاهای شهرستان پراکنده اند. این اماکن در حالت کلی ٔبر چسب امامزاده ندارند و وجه تقدس آنها اغلب واضح نیست. برای مثال از نام زیارتگاه بابا سیف الدین، در نزدیکی روستای گرمناب، معلوم نیست که فرد مذکور چه مقامی داشته است. جالب آنکه در اکثر موارد حتی نشانه‌ای از قبر در محل زیارتگاه دیده نمی‌شود.

موسیقی عاشقی، ره آورد شهرستان

سنت عاشقی در فرهنگ ترکی آناتولی،آذربایجان و ایران در عقاید شمنی ترکان قدیم ریشه دارد. عاشقهای قدیم با لغاتی مانند بخشی، دده (روحانی) و اوزان نامیده شده‌اند. انتقال شفاهی فرهنگ، ترویج ارزش‌ها و سننن فرهنگی از جمله وظایف این صنف بود. ٔبر اساس حماسه نامه دده قورقود ریشه عاشقها حد اقل به قرن هفتم میلادی می‌رسد. کتاب دده قورقود شامل ۱۲ داستان راجع به دوران مهاجرت اوغوزها، قبیله‌ای صحرا گرد از ترکان، از آسیای میانه به ترکیه و آذربایجان است. طبیعی است که موسیقی عاشقی در طی این مهاجرت و درگیری‌های مربوطه با ساکنین اولیه سرزمین‌های اشغال شده تکامل یافت. با این حال هسته اولیه موسیقی، یعنی توصیف حماسی زندگی ٔ تا عصر حاضر حفظ شده است. برای مثال یکی از آواز هاچنین شروع میشود. :

اوجالاجاق ینه داغلار،

قاینایاجاق یوزبولاغلار،

ینه باردان ائیله جک باخچالاردا

گوی بوداخلار

من بو دنیادا اولمایاندا

کیم دئیر بیتمه میش قالاجک نغمه م.

(باز هم قله ها به اوج ها می بالند و چشمه های خنک از اعماق می جوشند باز هم چون تگرگ و شاخه های تر سبز از وزن بار آبدار خم می شوند باز که می گوید؟ که می گوید سرودهای من ناتمام می مانند،)

موسیقی عاشقی تا همین اواخر به دیده تحقیر نگریسته می‌شد. بعد از پایان جنگ ایران و عراق فعالیت عاشقها رسماً مجاز شد و رسول قربانی، بعنوان عاشق پیش کسوت، برای اجرا کنسرت به فرانسه و هلند فرستاده شد. در نتیجه موقعیت اجتماعی عاشقها به سرعت ترفیع یافت. اجراهای عاشقی از محافل خصوصی مهاجرین قره داغی در حومه‌های تهران و تبریز به کنسرت‌های بزرگ کشیده شد. این کار نوعی رنسانس فرهنگی بود که موقعیت عاشق‌ها را، به مثابه حافظان فرهنگ، به شدت تقویت کرد. به نظر می‌آید که اکثر عاشق‌های مطرح معاصر از شهرستان خدا آفرین آمده اند. از این نقطه نظر میتوان سهم مثبت شهرستان را در هویت فرهنگی اهالی آذربایجان مقیاس کرد.

چهره‌های شاخص

کریم پاشا بهادری، یکی از خوانین منطقه، در اواخر حکومت پهلوی وزیر اطلاعات بود و، به خاطر روابط ویژه‌اش با فرح، در سیاست ایران نقش موثری داشت. اسدلله محمد خانلو از چهره‌های با نفوذ رژیم سلطنتی بود و به همین خاطر جزٔ فهرست ۳۳۵ نفره‌ای بود که طبق گزارش روزنامه اطلاعات در روز یکشنبه ۲۷خرداد ۱۳۵۸ اموالشان مصادره شد.میر صمد خان، پسرش میر حسن خان و نوه‌اش چنگیز خان میر احمدی در اوضاع سیاسی منطقه نقش داشته اند.

حکیم ابوالقاسم نباتی از شاعران بنام ارسباران است که در روستای اوشتبین چشم به دنیا گشوده است. از شاعران معاصر می توان از بهمن زمانی و ستار گل محمدی نام برد. آندره آغاسی، قهرمان سابق تنیس جهان، فرزند یکی از ارمنیان اهل روستای قشلاق است که در بحبوحه تخلیه روستا به آمریکا مهاجرت کرده بود .

اهالی شهرستان خدا آفرین در حفظ و توسعه موسیقی عاشقی نقش عمده‌ای داشته است. از عاشق‌های مهم معاصر میتوان عاشق رسول قربانی (متولّد روستای عباس آباد) و عاشق چنگیز مهدی پور (متولد روستای وینق) را نام برد.