تـاریخچـه تشكیـل مجمـوعـه كتابخانه بـه آغـاز دهـه ۱۲۴۰ ش. بـاز می گردد. در ۱۲۶۸ ق./۱۲۳۱ش.، مدرسه دارالفنون در تهرانن كار خود را آغاز كرد، و ۱۲ سال بعد ( ۱۲۸۰ق./۱۲۴۳ش.) كتابخانه كوچكی در آن مدرسه تأسیس شد و تقدیر چنین بود كه این مجموعه كوچك در مدرسه ای كه به سبك اروپایی، ساخته شده بود، هسته اولیه مجموعه كتابخانه ملّی ایـران شـود كـه ۷۳ سـال بعـد، در سوم شهریور ۱۳۱۶ش. رسماً، در تهران، گشایش یافت؛ و یكی از مظاهر تجدد در این كشور به شمار می رفت. در عهد مظفرالدین شاه كه آشنایی ایرانیان با تمدن غرب بیشتر شد، در ۱۳۱۵ق./ ۱۲۷۶ش.، به منظور اشاعه فرهنگ و تأسیس مـدارس جـدیـد، انجمـن معـارف تهران تشكیل شد. انجمن یك سال بعد، در ۱۷ جمادی الثانی ۱۳۱۶/۱۲۷۷ ش. ‌« كتابخانه ملی معارف » را با مجموعه ای كه با كوشش فراوان گردآوری كرده بود، در جنب مدرسه دارالفنون، در محل انجمن، تأسیس كرد. نكته مهم اینكه واژه « ملّی » كه در نـام ایـن كتابخانه بـه كـار رفتـه، بـه هیچ وجه به معنای « ملیتی » و « ملی گرایانه » نبـود، بلكـه بیـانگـر آن بـود كـه این كتابخانه هیچ گونه وابستگی به دولت ندارد و مؤسسه ای است غیر انتفاعی و مردمی از این رو، بی جا نیست اگر آن را نخستیـن كتابخانه عمـومی ایران بدانیم كه در تهران تأسیس شد؛ كما اینكه تا چند دهه بعد كتابخانه ملی تبریز،كتابخانه ملی فارس، كتابخانه ملی كرمان، و كتابخانه ملی رشت نیز، كه جملگی كتابخانه عمومی بودند، در ایران تأسیس شدند. والا در هركشوری فقط یك كتابخانه ملّی می تواند وجود داشته باشد. از این رو، صحیح نیست « كتابخانه ملی معارف» را سلف كتابخانه ملـی ایـران بدانیم. در ۱۳۲۴ق./۱۲۸۴ش.، در زمان وزارت علاء الملك، كتابخانه ملی معارف به مدرسه دارالفنون منتقل و با كتابخانه آن مدرسه ادغـام شد. در ۱۳۳۸ق./۱۲۹۸ش.، در زمـان وزارت معارف حكیم الملك، نـام « كتـابخـانـه معـارف » را بـر ایـن كتابخانه نهادند و بالاخره در ۱۳۵۳ق./۱۳۱۳ش.، در دوره وزارت معـارف علی اصغر حكمت، بـه نـام « كتابخانه عمومی معارف » خـوانـده شـد. بناا بـر نـظام نـامـه كتابخانه عمومی معـارف ( مصوب ۹ دی ۱۳۱۳ ش. ) كتابخانه « از دوایر اداره انطباعات بـوده « و حدود ۵۰۰۰ جلد كتاب و به طور متوسط ۳۱ نفر مراجعه كننده در هر روز داشته است. بـخش « وظایف » نیـز فقـط بـه شـرح وظایف كاركنان كتابخانه اختصـاص دارد و هیـچ اشاره ای به وظایف كتابخانه نمی كنند. اما در نظامنامه اداره انطباعات ( سازمان مادر كتابخانه معارف ) در بخش دایره كتابخانه ملّی، وظایف كتابخانه عبارت بودند از: الف) تنظیم و مواظبت كتب موجود در كتابخانه و تدوین و طبع فهرست های لازم برای كتب. ب ) جمع آوری كتب منطبعه و جراید و مجلات داخله و خارجه كه به كتابخانه می رسد. ج ) انتخاب و تعیین كتب خطی و چاپی كه همه ساله باید برای تكمیل كتابخانه خریداری شود. اینهـا بیشتـر وظایف كلی یك كتابخانه عمومی است. ریاست كتابخانه معارف در این زمان بر عهده جهانگیر شمس -آوری بـوده كـه بـه تازگی از آمریكا به ایران برگشته و با كتابخانه های جدید آشنا بود. رویداد مهم دیگر، در ۱۳۱۳ش.، برگزاری كنگره و جشن هزاره فردوسی در تهران بود، شاید برای نخستین بار بود كه گروه چشمگیری از ایران شناسان و خاورشناسان سراسر جهـان در ایران گرد می آمدند. در مدرسه دارالفنون تالاری به نام فردوسی نام گذاری شد و آثار خـاورشنـاسـان و ایـرانشنـاسـان میهمـان و كتـاب هـایـی كـه به كنگره اهدا كرده بودند ، در آنجا گردآوری شد. پس از برگزاری كنگره، این كتاب ها نیز به مجموعه كتابخانه عمومی معارف اضافه شد.
نخستین ساختمان کتابخانه ملی
در اواخـر ۱۳۱۳ش. مهدی بیانی كـه به ریاست كتابخانه عمومی معارف منصوب شـده بـود، در تـلاش و مكاتبات خـود بـرای رفـع مشكل جا و فضای كتابخانه عمومی معارف، از فرصت استفاده كرد و تأسیس « كتابخانه ملّی ایران » را بـه علی اصغر حكمت، وزیـر معـارف، پیشنهاد كرد كه مورد قبول قرار گرفت و با اقبال روبـه رو شـد. در همیـن زمان موزه ایران باستان، در بخش غربی میدان مشق ( نبش خیابان امام خمینی و سی تیر كنونی ) در دست ساخت و ساز بـود و در قسمت شمالی ساختمان موزه ایران باستان قطعه زمینی بایر بود به مساحت حدود ۳۵۰۰ متر مربع. در ۱۳۱۵ش. علی اصغر حكمت از رضا شاه اجازه خـواسـت كـه در این زمین كتابخانه ای تخصصی برای موزه ایران باستان ساخته شود و به نام ابوالقاسم فردوسی، كتابخانه فردوسی نام گذاری شود. با درخواست حكمت موافقت شد از آندره گدار، باستان شناس و معمار فرانسوی، كـه نقشـه موزه ایران باستان را تهیه كرده بود خواسته شد تا نقشه ای برای كتابخانه ارائـه دهد تا سبك دو ساختمان بسیار به هم شبیه شـود. كـار ساختمان در ۱۳۱۶ بـه اتمـام رسیـد و در مكـاتبـات نیـز بـا نـام كتـابخـانـه فردوسی از آن اسم رفته است. در ۱۳۱۶ دستور داده شد كه ساختمان به مهدی بیانی تحویل شود. در خرداد ۱۳۱۶، رضا شاه دستـور داد كتاب های مكرر چاپی و خطی كتابخانه سلطنتی نیز به كتابخانه عمومی معارف تحویل داده شود. مجموعاً ۱۳،۷۱۲ نسخـه چاپی و خطی – در چند نوبـت – بـه بیانی تحویل داده شد. همچنین كتابخانه خصـوصـی عزیرخان ندائی ( عزیز خان خواجه ) كه اموال خود را وقف كرده و پادشاه وقت را متولی قـرار داده بـود، به كتابخانه معارف منتقل شد. مجمـوعـه دیگـری كـه در زمـان افتتـاح بـه كتـابخـانـه ملـی منتقـل شد، حدود ۵۰۰۰ جلد كتاب به زبان های روسی، فـرانسـوی، و آلمانی متعلق به كتابخانه بانك استقراضی روسیه بود. این بانك در ۱۲۶۸ ق. ، در رقابت با بانك شاهنشاهی ( متعلق به بریتانیا ) در ایران با اجاره ناصرالدین شاه تأسیس شد. پس از انقـلاب اُكتبـر ۱۹۱۷ و روی كـار آمـدن حكومت شـوروی در روسیه، در ۱۲۹۹ش. به موجب قرارداد ایران و شـوروی قـروض دولت ایـران كه متجاوز از چهل میلیون منات بود بخشیده شد. دارایی بانك نیز به دولت ایران واگذار شد و كتاب های بانك در اختیار كتابخانه ملّی قرار گرفت. بـا كوشش و همت مهـدی بیـانـی مجموعه كتابخانه عمومی معـارف ( همراه با كتاب های اهدایی كتابخانه سلطنتی و مجموعه عزیزخان خواجه و مجموعه بانك استقراضی و تعدادی مجمـوعـه های خصوصی ) كه روی هم ۰۰۰/۳۰ نسخه خطـی و چـاپـی مـی رسیـد بـه ساختمان جدید- جنب موزهه ایـران باستان- منتقـل و با نام « كتابخانه ملی ایران » در سوم شهریور ۱۳۱۶ برابر ۱۳۵۶ق. افتتاح شد. حبیب یغمایی ماده تاریخ افتتاح كتابخانه ملی ایران را این چنین سروده است: زفردوسـی آمـوز تاریخ آن میاسای زآموختن یك زمان از این رو می توان گفت تاریخ وسرآغاز مجموعه كتابخانه ملّی به ۱۲۸۰ق. برمی گردد، اما تاریخ كتابخانه ملّی ایران از ۱۳۱۶ش. آغـاز می شود. چنین امـری در بسیـاری از كتابخانه های ملّی جهـان اتفـاق افتـاده است، به عنوان مثال تاریخ مجمـوعـه كتـابخـانـه ملّـی فرانسه بـه كتابخانه كوچك ۹۱۷ جلدی شارل پنجم بر می گردد ( در ۱۳۶۸م. )، در حالی كه تاریخ كتابخانه ملّی فرانسه، از سال ۱۷۸۹، بعد از پیروزی انقلاب كبیر فرانسه آغاز می شود. مسـاحـت زیـر بناای نخستیـن سـاختمـان كتابخانه ملّـی ایران ۵۵۰ متر در دوطبقـه اسـت. طبقه اول مشتمل بود بر تالار نمایش، تـالار فردوسسـی ، بخش نشـریـات و خدمات فنی؛ و طبقـه دوم بـه تالار مـطالعـه ( برای حدود ۶۰ نفر ) و مخازن كتاب ها اختصاص داشت. مخازن كتابخانه كلاً برای ۴۰۰۰۰ جلد كتاب طـراحی و ساخته شـده بـود، از اسناد و مدارك چنین بر می آید كـه علی رغم افتتـاح كتابخانه ملّی ایـران در تاریخ سـوم شهریور ۱۳۱۶، ساختمان كتابخانه به طور كامل ساخته و آماده نشده بود و بعضی از قسمت های آن در سال های بعد – لااقل تا ۱۳۲۰ ش. – كـامـل شده اند. از ایـن رو، در روزنـامـه اطلاعات مـورخ ۱۸/۳/۱۳۱۸ش. خبـر « افتتـاح كتابخانه ملی ایـران » ایـن چنین درج شـده اسـت: « عمارتت جـدیـد كتابخانه ملی كه در شمال عمارت موزه ایران باستان در خیابان رفائیل ساختمان شده است از هر حیث آماده شد، و از روز دوم تیر ماه افتتاح و تالار مطالعه كتابخانه همه روزه به استثنای ایام تعطیل از ساعت هفت صبح تـا یكساعت بعـد از ظهر برای استفاده مراجعه كنندگان دایر خواهد بود».

ساختمان جدید کتابخانه
این ساختمان بـه گونه ای طراحی و ساخته شده كـه عـلاوه بـر مدیریت، واحدهای پشتیبانی، و پاركینگ، هشت مـركـز مهم و تخصصـی كتابداری و مجمـوعـه هـای كتاب های مرجع و غیـر مرجع چاپی، نسخـه هـای خطـی و كتاب های نادر، منابع غیركتابی را در خود جا بدهد و قابلیت آن را داشته باشدكه بتواند با تغییراتی كه در حوزه فناوری – به خصوص فناوری اطلاعات- روی می دهد هماهنگ شود. همچنین ساختمان جدید ایـن امـكان را فراهم می آورد كه مراكز تخصصی كتابداری بتوانند با هم در ارتباط مستقیم و تعاملی باشند. مجمـوعـه اصلـی كتابخانه ملـی در مخزن های بسته و در زیر زمین نگاهداری می شود ولی مجموعه ها و منـابـع مرجع ( عمومی و تخصصی ) در سالن های قرائت و به صورت نظام قفسه باز در دسترس مراجعه كنندگان هستند. بـخش نسخـه هـای خطـی و كتاب های نادر از امكانات و تجهیزات ویژه ای ـ به منظور حفظ و نگهداری این میراث فـرهنگـی كشـور ـ برخوردار است. با استفاده از تجهیزات مدرن امكان انتقال كتاب از مخازن به بخش های امانت امكان پذیر است. این ساختمان گنجایش حداكثر هفت میلیون نسخه را دارد. به نقل از دایرﺓ المعارف كتابداری و اطلاع رسانی.

تعداد عناوین : ۹۰۶۶۹۰
نوع مدارک : كتاب، پایان نامه
آخرین بروزرسانی : ۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۲
نام مدیر : سید رضا صالحی امیری
نوع کتابخانه : عمومی
تاریخ تاسیس : ۱۳۱۶
نوع رده بندی : کنگره

رایانامه :
وبسایت : nlai.ir
تلفن تماس : ۸۸۶۴۴۱۰۴-۰۲۱
نوع مدارک : كتاب، پایان نامه
نام مدیر : سید رضا صالحی امیری
نوع کتابخانه : عمومی
تاریخ تاسیس : ۱۳۱۶
شماره ملی :
نوع رده بندی : کنگره
دورنگار : ۸۸۶۴۴۱۰۴
نشانی : تهران – بزرگراه شهید حقانی – بعد از ایستگاه مترو میرداماد- خروجی كتابخانه ملی.
تخصص : عمومی