یكی از بناهای مشرف بر صحن مزار شیح جام « گنبد فیروز شاهی » است . این بنا در ضلع غربی مجموعه قرار دارد . بنای مزبور دارای نقشه ای چلیپایی شكل و چهار ایوانی است كه بر فراز آن گنبدی بلند به رنگ فیروزه ای قرار دارد و امروزه همچنان به « گنبد سبز » معروف است . ساقة گنبد این بنا از سه قسمت شكل گرفته كه وجود كتیبه ای به خط ثلث مزین به سورة « الفتح » زیبائی خاصی به نمای مجموعه بخشیده است.
درمجاور گنبد قدامی شكل بنا ، گنبد خانه ای با فضایی محدود قرار دارد . برنارد اكین می نویسد:
« نقشه برداری مجددی كه پس از سال ۱۹۳۸ میلادی از بنا صورت گرفت مؤید این مسئله بود ، ظاهراَ در صلع شمال غربی ، بخشی از بنای وسیعتری بوده و در حال حاضر اثری از آن نیست ، اما روزگاری این مكان مدرسه فیروزشاه بوده است.»
سالهای اخیر به اهتمام كارشناسان میراث فرهنگی خراسان براساس شواهد معماری باقیمانده طرح و نقشه بخشهائی كه اثری از آنها وجود نداشت تهیه گردید و باز پیرائی هایی بر روی آن انجام گرفت.
ورودی گنبد خانه درضلع شمالی مجموعه قرار گرفته و در غرب این ایوان و خارج از گنبد آن دو طاقنما وجود دارد كه با طاقنما های موجود در نمای صحن جلو مشابه است . بین طاق نماها و ایوان كه تنها آنها را از روی بام می توان رویت نمود ،دیوار دایره شكلی دیده می شود كه به عقیده خانم گلمبك برج پله ای این قسمت بوده است . در ضلع غربی طاق نما های موجود ،دیوار نسبتاَ كوتاهی با زاویه مایل بیرون آمده است گویا این دیوار پایه قوس بوده و مانند مدرسه غیاثیه خرگرد در خواف نمای صجن را ایجاد نموده است . طاق نماهای واقع در ضلع جنوبی نورگیر در حال حاضر به هیچ جا دسترسی ندارد اما شاید ورودی اصلی به گنبد خانه بوده است.
درجبهه جنوبی این مجموعه به صورت یك نمای معین به هیئت طاق نماهایی با تزئینات كاشی تقسیم شده است . در ورودی گنبدخانه كوچك ،اسپری را اشغال می كند كه از نما بیرون زده و آن را به صورت درگاه اصلی در آورده است . به طور كلی این نمای تزئینی در برخورد با گنبد زاویه قائمه ای را تشكیل می دهد . از نظر ساختار معماری در حقیقت این دو بنا « گنبد سفید و گنبد فیروز شاهی» به یكدیگر متصل نبوده بلكه با فاصله نامحسوسی از هم جدا می باشندو تنها با دیوار كم عرضی ازنما به یكدیگر متصل هستند . فضای داخلی گنبد فیروز شاهی با تویزه های متقاطع و طاق هایی از نوع كجاوه ای احتمالاَ با گنبد مقصوره مسجد جامع نو هم دوره بوده و با گنبد مقبره زین الدین ابوبكر تایبادی در تایباد قابل مقایسه است.
اتاقك مربع بنا كه در طاق نماهای شرقی و غربی ایجاد شده در قسمت غربی آن محرابی كوچك تعبیه گردیده است .شواهد معماری گویای این مطلب است . هر دو اتاق ، نما و ساختمان های نیمه تمام واقع در شمال آن بخشی از بنای وسیعتری است كه هرگز به پایان نرسیده و تنها قسمت هایی از آن ساخته شده است . این قسمتها شامل سراسری ورودی به صورت نماز خانه و اتاق كناری آن می باشد كه برای تدفین بانی بنا در نظر گرفته شده است .
گویا در ابتدای كار قسمت ایوان قرار بود كه به صورت دو طاق نمای طرفین ساخته شود . خانم گلمبك در گزارش خود قید كرده است . با توجه به كتاب مقامات اولاد شیخ جام احداث بنا ۸۴۶ ه ق ذكر شده در حالی كه تاریخ كتیبه در نمای دیوار « گنبد سفید »۸۴۴ ه ق است . احتمال دارد این اختلاف زمانی مربوط به آغاز و پایان معماری بنا باشد.
برخی از محققان گنبد فیروزشاهی را بقعه ای می دانند كه بر روی سردابه بر پا شده است.
گنبدخانه دارای فضائی چهار طاقی به ابعاد تقریبی ۱۱۰ متر مربع با چهار فضای شاه نشین و دو طاق نما در شاه نشین های شرقی و غربی است . در طاق نمای غربی آن محرابی وجود داشته كه امروزه تنها قسمتی از حاشیه قوس آن محراب بر جای مانده است . بر فراز طاق درگاه های شمالی و جنوبی به منزله ورودی بنا ، دو طاق قرار دارد و نور گیر در هر یك از آنها جای گرفته است.
مهمترین بخش گنبد فیروز شاهی پوشش سقف آن است كه با بكارگیری سه كنج ها و تزئینات كار بندی به شیوه ای بسیار بدیه و زیبا پوشش یافته است . بنای كناری آن نیز دارای دو شاه نشین در جبه های شرقی و غربی با طرح نیمه هشت وجهی شبیه محراب مزار مولانا در تایباد و با حاشیه از تزئینات گچ بری با طرح مصرس آراسته شده است.
گنبد خانه بزرگ از نظر ساختار معماری مشابه با اسلوب مسجد جامع نو است . بیشتر ساختار این بنا در هر حال ، به وسیله گریو استوانه ای بلند ،گنبد آن را پوشانده و به وسیله هشت ضلعی گریوپنهان مانده است . این هشت ضلعی ،ربع گنبدی ها را در فضای هشت گوشه بین قوس های متقاطع به مانند مسجد جامع نو مخفی می كند.
طاق این بنا با قشری گچی متناسب با كاربندی های همان طاق ایجاد شده است . قوس های متقاطع به شكل باریكه های قوسی پر حجم خط بندی گردیده و این قوسها با طاق نماها به وسیله باریكه هایی مشابه كه هیچ پیشینه ساختاری ندارد اتصال یافته اند . قوس های متكی بر قوسهای مختلط تشكیل ستاره شكلی را می دهند كه بوسیلة یك حاشیه تزئینی تقلیل بیشتری یافته تا قبه طاق را ایجاد نمایند . هر یك از قسمتهایی كه به این طریق حاصل می شود خود به صورت طاقی نمایان می گردد و به دنبال آن نیز سلسله قوس هایی قرار می گیرد .
اسپرهای بسته شامل یك طرح مهندسی در تمام سطوح می باشد و یك نوار تزئینی هندسی اطراف آنها را فرا گرفته است . كتیبه ها در داخل ترنجهایی كه شكل آنها تابع طرح مهندسی اسپر میانی دیوار گنبد سفید است قرار دارد . در زیر قشر گنبدی ،افزیزی مركب از گل برگ لوتوس از جنس كاشی معرق در حاشیه یك كتیبه بسیار پهن به خط ثلث ایجاد شده است . بقیه گریو گنبد را یك طرح مشبك هندسی وسیع پوشانده است . بخشی از این قسمت ها با عناصر تزئینی هندسی كوچكتر به روش هزار باف پوشش یافته است . حاشیه فوقانی نمای دیواربنا درگذشته دارای كتیبه ای به خط ثلث بوده كه به سبب فرو ریختگی قرائت آن غیر ممكن است.
با توجه به نام این بنا « گنبد فیروز شاهی » و اینكه در متون به جز « امیر جلال الدین فیروز شاه بن ارغون شاه » شخص دیگری با این نام در احفاد « امیر تیمور گوركان » نیست به احتمال قوی بنای واقع در ضلع غربی مجموعه از ابنیة خیریة امیر جلال الدین فیروزشاه است.
برنارد اوكین پیش از بازسازی مدرسه فیروزشاهی در گزارش خود آورده است:
كاوشهای انجام شده توسط سازمان حفاظت آثار باستانی در سال ۱۹۷۵ میلادی وسعت حقیقی و نمای جنوبی مدرسه فیروز شاهی را مشخص نمود . از جمله در مقایسه با نقشه مدارس دوره تیموری پیش تاق مركز نما قطعاَ به یك ایوان منتهی میشودو انتظار می رود سه ایوان دیگر در اطراق صحن داشته باشد . دیواری متصل با زاویه ۴۵ درجه به ضلع شمال غربی گنبد بر وجود حیاطی پخ دار دلالت دارد . به نظر می رسد كه دیوار پوششی در بخش های غربیو شرقی امتداد یافته و در زیرمحدوده های نمای جنوبی مشرف به آرامگاه شیخ احمد بوده و اخیراَ دیوار پوششی جدید در این قسمت از نمای اصلی دوره تیموری به سمت شرق امتداد داده شده است . خانقاهی كه به وسیله تیمور از ابتدا ساخته شده بود و در بخش شرقی آرامگاه شیخ قرار داشت ،احتمالاَ با یك دیوار پوششی در قرن ۱۵ میلادی ناموزونی های نقشه را تغییر داده است . بدون شك سر در و ایوان مدرسه دارای كتیبه ای از جلال الدین فیروز شاه بوده كه در قسمتهای شرقی و جنوبی محوطه قرار داشته كه این ایوان به هشتی ختم می گردید و با مجموعه ارتباط پیدا می نمود.
منبع: سیری در ایران