دهانه غلامان، نام یک محل باستان‌شناختی در منطقه سیستان در جنوب خاوری ایران است و شهری باستانی در ۲ کیلومتری روستای قلعه نو،۷کیلومتری شهرستان زهک و ۴۲ کیلومتری شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.دهنه غلامان بازمانده شهری است که روزگاری مرکز اداری-سیاسی ساتراپی (والی‌نشین) زَرَنگ (زرنج) در شاهنشاهی هخامنشی بود محل دهنه غلامان در حدود ۴۵ کیلومتری شهر زابل و دو کیلومتری روستای قلعه نو است.

کاوشگاه دهنه غلامان در دههٔ ۱۹۶۰ توسط اومبرتو اسکراتو از مؤسسهٔ ایتالیایی خاور میانه و دورکشف شد این کاوشگاه ۱٫۵ کیلومتر درازا و ۸۰۰ متر پهنا دارد و در دلتای متروکه رود سنارود واقع شده‌است. در این محوطه تا کنون ۲۷ ساختمان شناسایی شده‌اند که تا مکانی بلند به نام قبر زردشت ادامه دارند

کاوش‌ها نشان می‌دهد که این شهر در بخش شمال غرب خود یک نیایشگاه چهارگوش داشته که چهار برج دیده‌بانی دارد. برای ورود به این سازه تنها یک در، در ضلع جنوبی تعبیه شده‌است. در بخش شمال دهنه غلامان باستان‌شناسان ۱۲۰ اتاق در شمال و شرق و ۱۱۰ اتاق در جنوب، ۱۱ اتاق در جنوب کشف کرده‌اند.[۶]در سال ۱۳۸۶ خورشیدی قرار بود به تصمیم مقامات ایرانی مخزت یک سد در محوطه این کاوشگاه ساخته شود که به نابودی آن می‌انجامید. پیگیری استاندار و مسئولان استان سیستان و بلوچستان به تغییر مسیر سد و دور شدن حدود ۲۵۰ متری آن از حریم دهانه غلامان انجامید و بدین ترتیب این کاوشگاه از نابودی نجات یافت.[۷]خرابه‌ها و آثار بناهای این شهر در محوطه‌ای به طول تقریبی ۴ تا ۵ کیلومتر واقع شده‌است.

این شهر را باستان شناسان ایتالیایی در سال ۱۹۶۰ میلادی کشف و از سال ۱۹۶۲ تا ۱۹۶۵ میلادی این محل را حفاری کردند. دهانه غلامان دارای ساختمان‌های بزرگ عمومی، معبد، محله‌های مسکونی، خیابان، آبراهه، محله‌های نظامی و صنعتی می‌باشد. این شهر تنها مکان باستانی دوران هخامنشیان است که حاکمیت ایران را بر نواحی شرقی به خوبی نشان می‌دهد.

نام واقعی

در کتیبه‌های هخامنشی، بیستون، تخت جمشید و نقش رستم از این شهر به نام «زرک» یا «زرنکای» یاد شده‌است.

معماری

با توجه به وزش بادهای معروف ۱۲۰ روزه سیستان که همواره از شمال غرب به جنوب شرق می‌وزد.درهای ورودی کلیه خانه‌ها ی این شهر در ضلع جنوبی ساختمان قرار دارد.این شهر دارای برج و بارو نمی‌باشد که در حقیقت ثبات امنیت در آن روزگار را بیان می‌کند. باستان شناسان، یکی از عوامل اصلی متروک شدن این شهر را، خشک شدن ناگهانی بستر رودخانه هیرمند میداننند.

نقاشی های دهانه غلامان:

در جریان عملیات كاوش ، دو نمونه اثر نقاشی بی نظیر بر روی دیوارها كشف شد. در نخستین نقاشی شهر صحنه ای از شكار است كه طی آن حاكم و یا امیری بر كالسكه مكعب شكل نشسته و كالسكه توسط یك اسب قوی هكیل كشیده می شود. یك سوار با تیر و كمان در حال تعقیب گراز بزرگی است. این سوار دارای كلاه و یا نوعی تاج قرمز رنگ است. خاطر نشان می شود كه گراز حیوان بومی منطقه سیستان بود.

این نقاشی در ارتفاع حدود ۹۰ ساتنی متری از كف زمین و در ابعاد ۳۵ ×۱۲۰ ساتنی متری با رنگ سیاه بر دیواره یكی از اتاقهای این بنا نقش بسته و یا نقاط سیفد و رنگی تزئین شده است. این نقاشی شباهت زیادی به اثر مهر دایوش بزرگ در شهر تب در مصر دارد كه هم اكنون این مهر در موزه بریتانیا نگهداری می شود.

در دومین نقاشی كشف شده نیز اثری بصورت كنده كاری شده بر بالای یك درگاهی و زیر سقف یك اتاق در ابعاد ۵۰×۴۰ ساتنی متر نقش بسته است.

در این تصویر یك اسب روبروی پلكانی ایستاده و پلكان به یك ساختمان منتهی می شود و انسانی بالای این پلكان ایستاده است. گفته می شود كه در بخشهای دیگری از اتاقها این ساختمان نیز آثار پراكنده ای از نقاشی به چشم می خورد كه متاسفانه توسط موریانه ها از بین رفته است. به راستی چند شهر باستانی دیگر ممكن است در زیر لایه های شن این منطقه مدفون شده باشند.