تالاب کانی برازان در ۳۰کیلومتری شمال شرقی مهاباد در موقعیت جغرافیایی ۳۶درجه و ۵۹دقیقه و ۲۳ثانیه شمالی و ۴۵درجه و ۴۵دقیقه و ۵۸ثانیه شرقی قرار دارد . این تالاب بزودی به عنوان پناهگاه حیات وحش معرفی می شود که در صورت انجام این کار تالاب کانی برازان جزو مناطق چهارگانه کشور خواهد بود که جایگاه قانونی و تعریف شده دیگری پیدا میکند. با توجه به وجود پتانسیل های موجود این تالاب به عنوان نخستین سایت پرنده نگری کشور نیز انتخاب شده است.
تالاب کانی برازان در قسمت شمالی حوزه آبریز رودخانه های مهابادچای و سیمینه رود واقع است که در شمال و شرق روستای قره داغ گستره شده و تا تالاب گروس امتداد می یابد.
احداث زهکشی اصلی ساحل راست شبکه آبیاری مهاباد ،تالاب کانی برازان را از بقیه اراضی تالابی مجاور جدا کرده است. تالاب کانی برازان یکی از مهم ترین تالاب های اقماری جنوب دریاچه ارومیه است که زیستگاه پرارزشی را برای پرندگان آبزی فراهم کرده است. این تالاب خمچون تالاب بزرگ دریاچه ارومیه به دلیل همجواری جوامع انسانی با طبیعت با خطر روبرو هستند به طوری که روند شکار غیر قانونی و برداشت گیاهان آبی از آن جمله (نی) و(جگن)هنوز ادامه دارد.چرای بی رویه زمینهای اطراف وتخریب زیستگاه های جانداران به دست انسان ،عبور جاده های شهری از میان تالاب ها،شکار بی رویه حیات وحش، برداشت علوفه آبی و گسترش جوامع و شهرهای اطراف با حذف گونه های گیاهی وجانوری خطری جدی برای موجودیت این تالا بها هستند.

مساحت و محدوده

این تالاب از شمال به كانال قره‌داغ و زمینهای پست و شوره‌زار، از مغرب به تپه‌های مرتفع و نیمه‌مرتفع قره داغ‌، از شرق و شمال شرقی به كانال «بفروان» و زمینهای پست شوره زار و با شیب حدود صفر كه در موقع پرآبی همراه با بالا آمدن آب دریاچه ارومیه زیرآب رفته و آب دریاچه از طریق كانال مزبور وارد تالاب می‌شود و از سمت جنوب به زمینهای كشاورزی و چمن‌زارها و زمینهای پست‌شوره‌زارروستای بفروان با شیب صفر تا ۲ درصد محدود می‌شود. مساحت این تالاب ۸۰ هكتار است. عمق متوسط این تالاب ۶۰ سانتیمتر و حداكثر عمق آن ۱۲۰ سانتیمتر است.

زمین شناسی ـ ژئومورفولوژی و رسوب شناسی

این تالاب در بالای جاده مهاباد ـ میاندوآب قرار دارد و دارای ساختار زمین‌شناسی به شرح زیر است :

كامبرین (EM)

این نهشته‌ها كه در قسمت شمال شرقی مهاباد واقع شده است، دارای وسعت نسبتاً زیاد بوده و حاوی دولومیت، آهكهای دولومیتی لایه‌ای و آهك می‌باشد. رنگ این رسوبات عمدتاً خاكستری تیره و متبلور بوده و حاوی باندهای نازك چرتی می‌باشد. در آهكهای این منطقه آثاری از فسیل‌ها دیده می‌شود ولی قسمتی كه ماكروفسیل بصورت بسیار آشكار و واضح بدست آید، به چشم نمی‌خورد. در بعضی از این قسمتها آهك همراه ماسه سنگها و شیل‌ها می‌باشد. سن این نهشته‌ها كامبرین میانی تا بالایی می‌باشد.

پرمین

رسوبات پرمین كه در این منطقه در مناطقی كه بر روی تشكیلات كامبرین و پركامبرین بصورت دگرشیبی قرار گرفته‌اند، دارای ضخامت نسبتاً زیادی می‌باشند و در مناطقی دیگر بصورت رورانده بر روی سنگهای جوانتر قرار گرفته‌اند.

این نهشته‌ها را می‌توان به دو قسمت در این بخش تقسیم كرد: نوعی از نهشته‌ها كه دارای ضخامت كم تا حداكثر۴۰۰ متر می‌باشد، شامل ماسه سنگ كوارتزیت بوده كه رنگ آنها قرمز تا سفید و شیری می‌باشد كه در بعضی از نقاط این نهشته‌ها بطور محلی همراه كنگلومرا و رسوبات شیلی و سیلتستون بوده كه گاهاً در شیل‌هایی كه در قاعده قرار گرفته‌اند، ناخالصیهای لاتریتی دیده می‌شود كه در نقشه این منطقه با علامت pd مشخص شده است كه تقریباً مشابه تشكیلات دو رود می‌باشد.

نوع دیگری از نهشته‌ها شامل آهك و آهك دولومیتی است كه دارای ضخامت بیشتری از تشكیلات pd بوده و رنگ آنها تیره‌تر و در موارد كمی شیری و روشن می‌باشد. این تشكیلات را می‌توان معادل سازند روته در نظر گرفت كه در نقشه با علامت Pr مشخص می‌شود. بطوركلی رسوبات پرمین برخلاف سایر رسوبات بطور گسترده، چه از نظر سطحی و چه از نظر حجمی در منطقه به چشم می‌خورد.

در پرمین سنگهای دیگری نیز دیده می‌شود. این سنگها كه شبیه به گرانیت بوده ولی با توجه به كم بودن مقدار كوارتز می‌توان آنرا سینت نامید كه در بخش جنوب شرقی با وسعت نسبتاً كم در حدود چندین كیلومتر مربع گسترش دارد. در این سنگ مقدار فلدسپاتها بیشتر از نوع پلاژیوكلازهای سدیم و فلدسپاتهای نوع پتاسیم‌دار كم می‌باشد. به همین خاطر اكثراً رنگ نوع پلاژیوكلازهای سدیم‌دار و فلدسپاتهای نوع پتاسیم‌دار كم می‌باشد. به همین خاطر اكثراً رنگ این سنگها بدون در نظر گرفتن نوع كانیهای تیره شیری می‌باشد و سنگهای صورتی در آن كمتر یافت می‌شود. در بعضی از مناطق به علت هوازدگی برونزدهای سنگی بخشی از سینتها كه سن آنها پرمین بوده، بصورت واریزهایی در جهت شیب دامنه بر روی همدیگر در اندازه‌های مختلف انباشته شده است كه بعضی به علت هوازدگی شیمیایی زیاد فلدسپاتها و كانیهای تیره كه بیشتر از نوع بیوتیت می‌باشند، جلای خود را از دست داده‌اند.

الیگومیوسن

این تشكیلات به سن الیگومیوسن شامل رسوبات مارنی به رنگ خاكستری و سبز كه گاهاً بعلت زیاد بودن مواد رسی و تركیبات آهن دار متمایل به قرمز تا آجری نیز می‌باشد. همراه این نهشته كنگلومراها و گاهاً لایه‌های نازكی از آهك به ضخامت چند سانتیمتر تا چندین متر در بین این لایه‌های آهكی دیده می‌شود كه از نظر وجود ماكروفسیل بسیار ضعیف بوده و دارای نفوذپذیری زیادند. این نهشته‌ها در بعضی از مناطق بسیار ناپایدار می‌باشند. بطوریكه در قسمتهایی بصورت واریزه به طرف سرازیری ریخته و بر روی همدیگر انباشته شده‌اند. ضخامت این رسوبات در بعضی از قسمتها چندین متر، خصوصاً در كناره جاده تا بیش از ۸۰ متر می‌رسد.

كوارتز (Qt)

این رسوبات شامل تشكیلات كواتزتر می باشد كه بصورت رسوبات آبرفتی و مخروط افكنه‌های سیستم قدیمی در ارتفاع بالاتر قرارگرفته‌اند و شامل كنگلومراهایی می‌شوند كه با توجه به عدم عامل دیاژنتیكی مؤثر غالباً بصورت واریزه‌هایی به طرف پایین سرازیر شده‌اند.

هیدرولوژی

آب این تالاب دائمی بوده و از بارش مستقیم و روان آبهای سطحی تپه‌های مجاور و همچنین چشمه‌های خودجوش كرانه غربی تأمین می‌گردد. بالا آمدن آب دریاچه ارومیه در سالهای اخیر باعث نفوذ آب شور به داخل تالاب از قسمت شمال شرقی شده است و وضعیت آبی تالاب در شعاع وسیعی همراه با نوسانات آب دریاچه ارومیه تغییر می‌نماید و افزایش و یا كاهش آب دریاچه ارومیه در ارتفاع آب و مساحت آن تأثیر می‌گذارد. از جمله مهمترین تأثیرات پیشروی و عقب‌نشینی آب دریاچه ارومیه، خشك شدن نواحی اطراف كانال قره‌داغ و زمینهای پست كناره‌های ساحلی شمال و شمال غربی و شرقی است. زمینهای بجا مانده از پیشروی و پس روی آب به شوره‌زار تبدیل شده‌اند وگیاهان نمك دوست به سرعت در این زمینها جایگزین می‌شوند. پیشروی آب شور به داخل تالاب سبب می‌گردد كه تداخل آب شور و شیرین با وزن مخصوص‌های متفاوت بوجود آید و دو قشر جداگانه از آب در جریان مخالف یكدیگر پدید آیند. بطوریكه آب شیرین تالاب كه سبكتر است در لایه سطحی به طرف دریا و آب شور كه سنگین‌تر است از قسمت زیر به طرف تالاب حركت كند. این فرآیند تأثیرات بسیاری بركل سیستم تالاب گذاشته و فلوروفون و رسوبات تالاب را دچار دگرگونی نموده است.

حیات وحش

براساس آخرین بررسی های انجام شده، ۷۵ گونه پرنده آبزی و كنارآبزی متعلق به ۱۱ خانواده در این تالاب شناسایی شده كه در صورت اضافه شدن گونه های خشك زی این تعداد به بیش از ۱۸۰ گونه خواهد رسید كه همین امر اهمیت تالاب را بیش از پیش آشكار می سازد. از گونه های مهم پرندگان این تالاب می توان به فلامینگو، چنگر، اردك بلوطی، اردك سرسفید، حواصیل خاكستری، پرستوی دریایی، اردك مرمری، باكلان كوچك، پلیكان سفید، چوب پا، كشم بزرگ و عروس غاز اشاره كرد. درمیان این پرندگان انواع نادری نظیر ‘خروس كولی دم سفید’ ، ‘اردك سر سفید’ و ‘اردك مرمری’ نیز دیده می شود كه در كمتر تالابی از كشور تاكنون مشاهده شده است.

تالاب كانی برازان مهاباد كه به تازگی با ثبت در فهرست كنوانسیون رامسر به عنوان بیست و چهارمین تالاب بین المللی در كشور شناخته شده عنوان دومین تالاب بین المللی مهاباد را نیز بخود اختصاص داده است.

دسترسی

در امتداد جاده ارومیه به میاندوآب از طریق كمربندی دارلك به پل دارلك می‌رسیم كه روی رودخانه مهاباد احداث شده است. بعد از عبور از این پل در امتداد جاده آسفالته باریكی در امتداد ساحل رودخانه مهاباد حدود ۹ كیلومتر به جلو می‌رویم و سپس جاده شوسه به طول ۱۰ كیلومتر را طی می‌كنیم و بعد از گذشتن از روستای قره‌داغ و تپه‌های مشرف به آن به محدوده تالاب می‌رسیم.

منبع : کویرها و بیابانهای ایران و کتاب تالابهای ایران
نویسنده بهروز بهروزی راد