اهالی شهر ورزنه در گذشته‌های دور خانه‌های خود را گرداگرد مسجد جامع بنا می‌كردند به طوری كه در نقشه‌ها مشاهده می‌شود مسجد جامع تقریباً در وسط كاربری‌های مسكونی قرار دارد. از آثاری كه بدست آمده مشخص می‌گردد بنای اولیه مسجد بر روی بقایای یك آتشكده بوده است كه تاریخ آن به زمان ساسانیان بر می‌گردد، اما معماری مسجد جامع به صورت كنونی آن به زمان تیموریان بر می‌گردد كه همانطور كه از عكس‌ها مشاهده می‌شود می‌توان از روی كاشی كاریهای محراب و سر در مسجد جامع به خوبی این مطلب را دریافت. و از آثار دوره ی تیموری است كه در دوره های بعد تعمیراتی در آن صورت گرفته است. نقشه ی بنای مسجد به صورت دو ایوانه دارای سر در، هشتی بزرگ گنبددار، ایوان های شمالی و جنوبی، رواق های آجری اطراف صحن و شبستان های شرقی و غربی است. بنا با كاشی های نفیس معرق و كتیبه های زیبایی تزیین شده است.
با وجود اینكه قریب ۵۷۴ سال قمری از بنای مسجد جامع به صورت كنونی آن می‌گذرد اما هنوز این مسجد با شكوه و بزرگ به نظر میرسد. این موضوع بیانگر این است كه اولاً كسانی كه به بنای آن مسجد همت گماشته‌اند دارای اندیشه‌ای بلند و قدرت پیش‌بینی بالایی بوده‌اند كه توانسته‌اند مسجدی بسازند كه علاوه بر اینكه در زمان خودشان قابل استفاده بوده جمعیت قابل ملاحظه‌ای را نیز در روند تكامل و توسعه شهر پذیرا باشد، دوماً ممكن است در آن زمان نیز ورزنه جمعیتی زیاد داشته است كه بنای مسجدی به این عظمت را گذاشته‌اند. گردیده . در هر دیوار ضلع درگاه، یك اسپر بزرگ كاشی معرق دیده می شود. در وسط این اسپر اسامی مقدس «محمد»و «علی» شش بار تكرار شده است. در زاویه ی سمت چپ نمای در گاه، دارای یك طرح هندسی مكرر است. قسمت های دیگر نمای دست چپ نیز بسیار بیشتر از ضلع مقابل تزیین گردیده كه به نظر می رسد سازندگان فرصت تكمیل تزیینات را پیدا نكرده اند. اسپر های كاشی معرق مشابه ه ی نیز در ستون جانبی نمایه خارجی، با اشكال هندسی در هم پیچیده اجرا شده اند. در سمت چپ بالای این اسپر، اسپری است كه در طرح هزار باف با حروفی به رنگهای آبی روشن و آبی سیر بر زمینه ی سفید، بیان گر اسامی(الله)و (محمد) با خط كوفی مستطیل شكل است. ضلع دست راست فقط یك طرح لوزی منفرد هزار باف دارد. بر اساس كتیبه ی سر در، این مسجد در سال ۸۴۸ ه-ق به روزگار شاهرخ تیموری- توسط محمود بن مظفر ورزنه ای- ملقب به عماد- ساخته شده است. در انتهای این كتیبه، نام خطاط- سید محمود نقاش- و نام معمار-حیدر بن بنائ اصفهانی- آمده است. نام استاد كاشی كار مسجد نیز علی بن صدر الدین صفار بوده
محراب مسجد جامع:
محراب مسجد جامع از كاشی كاریهای زیبایی ساخته شده كه در مجاورت آن منبری هم بنا شده است. دور تا دور هلال محراب با خط ثلث بر زمینه لاجوردی آیات ۴۱ تا ۶۷ از سوره آل عمران نوشته شده است و در پایان آن تاریخ ۸۴۷ ه.ق ذكر گردیده است. در كتیبه بالای محراب نیز این جمله نوشته شده است:
{(قال النبی علیه السلام: المصلی یناجی ربه) بدین معنی كه: نمازگزار ندا (نجوا) میكند پروردگارش را}.. ایوان شمالی بنا با پوشش نیم گنبدی مستقر بر فیلپوش ها دارای تزیینات كاشیكاری است كه به نظر میرسد در سال ۱۰۸۸ ه-ق جایگزین تزیینات دوره ی تیموری شده باشد؛ لیكن اسپری مركب از گل ها اتیلیزه با طرح هزار باف بر روی سطح داخلی طاق از زمان تیموریان قرار دارد. هر یك از شبستان های شرقی و غربی مسجد با پوشش طاقی، در انتهای محرابی دارند. به غیر از سر در اصلی، این مسجد دراضلاع شرقی و غربی نیز ورودی های دیگری داردگنبد خانه ی مسجد، فضای مربعی به ابعاد ۷×۷ متر است كه با گنبدی دو پوش مسقف شده است. سطوح گنبد خانه با كاشیكاری معرق، طاقنما ها و محراب كاشیكاری تزیین و نما سازی شده است. منطقه ی انتقالی زیر گنبد، از دو طبقه طاق تشكیل می شود و سطح زیرین گنبد با طرح ستاره ی هشت پر بر روی این طاق ها فرا گرفته است. محراب اصلی و كاشیكاری بنا، در ضلع جنوبی واقع و دارای كتیبه ای مورخ ۸۴۷ ه-ق است. در این گنبد خانه همچنین منبری از كاشی معرق قرار دارد
ایوان مسجد جامع:
مسجد جامع ورزنه دارای دو ایوان یكی در سمت شمال جنب مناره و دیگری در سمت جنوب جنب گنبد و محراب می‌باشد. صحن مسجد به صورت مربع در شمال و جنوب با ایوان و در غرب و شرق با رواق های ساده ی آجری محدود شده است. ایوان اصلی بنا در ضلع جنوبی صحن واقع گردیده و بزرگ تر از ایوان شمالی است و بیشتر سطوح آن با كاشی معرق پوشیده شده است. هلال داخل ایوان جنوبی با یك كتیبه زوجی كوفه و ثلث كه كتیبه كوفی آن با خط طلایی و كتیبه ثلث آن با خط سفید بر زمینه لاجوردی آراسته شده است.
یك سوم این كتیبه به مرور زمان فرو ریخته و جای آن را تزئینات كاشی فرا گرفته است كه به احتمال قوی از الحاقات تعمیرات عصر صفویه است و در دو سوم باقی مانده آن آیه ۸۰ تا آخر ۸۵ از سوره اسراء به خط زیبای ثلث نوشته شده و انتهای كتیبه مانند دور محراب به عبارت زیر ختم شده است:(صدق الله العظیم)
لذا احتمال میرود اهل تسنن در ساخت مسجد نقش زیادی داشته‌اند چرا كه سال ۸۴۷ ه. ق اواسط قرن نهم را نشان می‌دهد، یعنی زمانی كه هنوز مذهب شیعه توسط سلسله صفویه به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام نشده بود و اصلاً سلسله صفوی تأسیس نشده بود ولی تصوف در ایران رواج داشته است. در كتیبه زیر آیات مذكور این بیت شعر نوشته شده است.(اگر دعوتم رد كنی یا قبول من و دست اولاد آل رسول)
بین دو ایران شمالی و جنوبی- حیاط مربعی شكل (۱۱*۱۱) متر وجود دارد كه حوضی نیز در وسط آن قرار گرفته است. در قسمت مغرب و مشرق مسجد به صورت طولی دو شبستان قرار دارد. . این ایوان، از طریق در گاه های ضلع جنوبی به گنبد خانه و از طریق درگاه های شرقی و غربی به شبستان ها ی مجاور راه پیدا می كند.
مناره جلو مسجد در حدود ۲۰ متر ارتفاع دارد كه در داخل این مناره آجری راه پله‌ای به صورت مارپیچ ساخته شده است. در بعضی از قسمت‌های مسجد مانند سقف ایوان و در سر مسجد تعمیراتی صورت گرفته است به همین دلیل در این منتها یكنواختی بنا و كاشی كاری‌ها دچار اشكال شده است.
سر در مسجد:
سر در ورودی بنا به صورت ایوان كوچكی دارای كاشیكاری معرق و كتیبه های است قوس جناقی در گاه در قال مستطیل قرار گرفته كه با یك نوار تزیینی احاطه شده است. این نوار تزیینی، از اسپرهای تزیینی بر اساس یك طرح گلدانی منشا یافته است. بر فراز این نوار تزیینی، بخش مركزی یك نوار كتیبه ای است با .حروف سفید بر روی یك زمینه ی آبی رنگ قرار گرفته است. در پس حروف، یك پیچك ممتد به رنگ آبی روشن با گلهای كوچك به رنگ اخرایی روشن كشیده شده و نام شاهرخ نیز با حروفی به رنگ اخرایی است. طاقبندی جناغی بزرگ تر در زیر طاق، مشتمل بر كاشیكاری مورخ ۱۰۹۹ ه.ق است . در كتیبه تاریخی سر در مسجد به خط ثلث سفید بر زمینه لاجوردی نام شاهرخ بهادرخان و محمود بن مظفر ورزنه‌ای ملقب به عماد و نام خطاط آن سید محمود نقاش آمده است.چنانچه مشخص شد مسجد جامع ورزنه در زمان شاهرخ بهادرخان تیموری به صورت فعلی بنا شده است. مساجد دیگری نیز در ایران مانند مسجد جامع افوشته نطنز به نام شاهرخ خان بنا شده است كه البته در سال ۸۴۹ ه. ق به اتمام رسیده است.
در مورد امیر عماد الدین ورزنه باید گفت كه او یكی از امرای مشهور میرزاسلطان محمد بهادر خان بوده است و دستور ساخت «بیت الشتاء» مسجد جامع شهر اصفهان را داده است. به همین خاطر نام او را كتیبه سر در مسجد جامع در ورزنه قید شده است كه محمود بن مظفر ورزنه ای ملقب به عماد در زمان خودش در سال ۸۴۸ه. ق به روزگار شاهرخ این سر در را بنا كرده است.
سر در ورودی، به هشتی گنبد دار نسبتا بزرگی منتهی می شود كه ضلع شمالی آن با مسطح مشبكی پوشیده شده است. پوشش گنبدی این هشتی، از كار بندی های متقاطعی كه ستاره ی هشت پری را تشكیل می دهد، درست شده است. گنبد، روی نقاط این ستاره ی هشت پر قرار دارد و فیلپوش ها ادامه ی همین كاربندی های متقاطع- و بنابراین- بلند و نوك تیز هستند. این هشتی، از طریق دهلیزهایی به صحن و شبستان های مسجد و از طریق در گاهی به ایوان شمالی راه دارد.
لازم به یادآوری است خطاطی‌های روی كاشی كاری‌ها نیز مربوط به خطاطی معروف به نام سید محمود نقاش می‌باشد كه نام او نیز در سر در مسجد جامع اصفهان نوشته شده است. بالاخره در بالای در ورودی مسجد جامع كتیبه دیگری با زمینه سیاه وجود دارد كه مربوط به سال ۱۰۹۹ ه. ق می‌باشد لذا می‌توان این نكته را دریافت كه مسجد جامع ورزنه در دوره‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است، در این كتیبه چنین آمده است:
وقف كرد اقل خلق خدا محمد شفیع ورزنه‌ای وزیر دارالعباد یزد مرمت مسجد جامع به تاریخ شهر رجب سنه ۱۰۹۹، عمل محمد صادق به سعی العبد فضائل ابن حاجی حسن بیك ورزنه‌ای در كتیبه سر در مسجد جامع ورزنه بعد از ذكر نام سید محمود نقاش به عنوان خطاط نام بنای این كتیبه نیز به این صورت ذكر شده است: “العمل العبد حیدر بن الحسین البنای اصفهانی”.
منبع: سیری در ایران