جایگاه­ های زمین شناسی یا ژئوسایت ها شواهدی کلیدی لحظات یا دوره های خاصی از تاریخ زمین ­اند که در آموزش عمومی علوم زمین ومفاهیم زیست محیطی نقش بسیار مهمی دارند. ژئوسایت ها همچنین ابزاری برای توسعه پایدار و حفاظت­ اند، در عین حال یادآوری می­کنند که بخش­های تجدید ناپذیر کره زمین­اند. بدیهی است ژئوسایت­ها از دیدگاه زیبایی شناسی و ژئوتوریسم حائز اهمیت است .منطقه فسیلی(سازند غیر رسمی) مراغه در دامنه سهند به سبب دارا بودن تنوع فسیلی مهره داران در مجامع علمی دنیا از اهمیت خاصی برخوردار است که حفظ و حمایت و بهره­برداری پایدار از این سایت به عنوان میراث علوم زمین، علاوه بر حفظ محیط فیزیکی،پایداری و ارتقای فرهنگی و اقتصادی منطقه را به همراه خواهدداشت.

سایت فسیلی مراغه در نوع خود به عنوان یکی ازنادرترین سایت های دنیا از نظر فسیل پستانداران است که از سالها پیش مورد توجه مجامع علمی جهان قرار دارد. فون مراغه به عنوان حلقه مفقوده فون فسیلی پستانداران جنوب آسیا، اطلاعات ارزشمندی از حیات و شرایط اقلیمی و روند تغییرات آن در اختیارمی نهد، و به عنوان یک ژئوسایت، پتانسیل ژئوتوریسمی آن که می­تواند موجب جذب گردشگران داخلی و خارجی با اهداف متنوع شود، مورد بی­ توجهی واقع گشته­ است. گسترش فعالیت­های هماهنگ و همخوان با منطقه، علاوه برحفظ یکپارچگی و انسجام محیط، می­تواند توسعه­ی اقتصادی و ارتقای سطح معیشتی مردم محلی را تامین نماید.

ارزش شناخت و حفظ این منابع از دیدگاه علمی، تاریخ طبیعی و حتی به عنوان میراثی فرهنگی قابل ارزیابی است تدوین برنامه و قوانین جامع، ثبت مناطق دیرین شناختی در فهرست آثار ملی طبیعی، حفاظت علمی و دقیق، شناسنامه‌دار شدن و ایجاد مدیریت منسجم برای صیانت از این آثار ارزشمند را ضروری می نماید. نبود قوانین قاطع، ایجاد جاده، سوزاندن پوشش گیاهی، تغییر در کاربری اراضی محدوده منطقه و تخریب از جمله عوامل انسانی است كه این مناطق ارزشمند را تهدید می‌كند. اما بیشترین مشكل برای حفاظت از مناطقی که در دسترسی و محدوده مناطق مسکونی و روستایی هستند، ناآگاهی بومیان منطقه است، که تخریب منطقه را در پی­دارد. اگر اقدامی عاجل برای حمایت از این مناطق ارزشمند زیستی و دیرین شناسی نشود، شمار زیادی از این مناطق كه ریشه در قدمت زندگی روی زمین دارند، منقرض می‌شوند. هرساله تعدادی از این ذخایر ارزشمند ملی به دلیل غفلت و به ندرت توسط عوامل طبیعی، آسیب میبینند، لزوم تحقیقات و پژوهشهای علمی هرچه بیشتر بر روی آنها احساس میشود.

توصیف وضعیت اثر

این منطقه در حال حاضر تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد و با توجه به کاوش­های دیرین شناسی در منطقه، قابلیت رشد و توسعه زیادی را برای آن می­توان در نظر گرفت. وسعت منطقه ­ای که در آن فسیل­های مختلف حیوانی بدست می آید در حدود ۴۰۰۰۰ هکتار است ولی منطقه­ای که توسط سازمان حفاظت محیط زیست مورد حفاظت قرار گرفته و به ثبت ملی رسیده است، ۱۰۲۶ هکتار می­باشد که حدودا مابین دو رودخانه مغاجوق چای در شرق و مردق چای در غرب قرار گرفته است و می­توان گفت زمینهای مابین دو روستای شلیلوند در شمال و قرتاول در جنوب را در بر گرفته است. این منطقه با اینکه از مناطق حفاظت شده ملی محیط زیست می­باشد ولی بر خلاف تمام قوانین حدود ۷۰۰ هکتار از این منطقه دارای مالک خصوصی می­باشد و به شکل باغ سیب و میوه ­های دیگر در اختیار اهالی می­باشد.

این منطقه یکی از غنی‌ترین مناطق سنگواره‌ای جهان بوده و در آخرین مطالعات صورت گرفته فسیل‌های اجداد ماموت، زرافه و آهو در این منطقه کشف شده‌است. لایه‌های فسیلی موجود در مراغه مربوط به اواخر دوران نوزیستی زمین‌شناسی یعنی هفت تا دوازده میلیون سال قبل هستند که با انجام کاوش‌های علمی می‌توان اطلاعات بسیار دقیقی را از زندگی جانوران غول‌پیکر در این منطقه به دست آورد. منطقه فسیلی مراغه به دلیل دارا بودن فسیل ماستادون و ماموت‌ها (سنگواره‌های پیش از تاریخ) دارای شهرت جهانی بوده و هم اکنون مورد حفاظت ویژه سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد. منطقه فسیلی مراغه به عنوان نخستین اثر ملی، طبیعی و فسیلی ایران از بالاترین رده‌های حفاظتی سازمان محیط زیست برخوردار است.

مطالعات انجام شده ومقایسه نمونه های یافت شده با برخی نقاط جهان نشان می دهد گونه های موجود در مراغه امروزی مربوط به عرض های جغرافیایی بالابوده اند كه به دلیل سرمای جهانی در آنجا به آذربایجان فعلی مهاجرت كرده اند. برخی از محققان عقیده دارند فعالیت آتشفشانی كوه سهند و انتشار گازهای سمی و گوگردی ناشی از آتشفشان باعث مرگ و میر دسته جمعی آنهاشده است. در نهایت خاكستر حاصل از آتشفشان سهند باعث حفظ بقایای جانوران و فسیل های فعلی شده است. قابل ذكر است رسوبات دربرگیرنده فسیل­ها، از نوع توف (نوعی سنگ آتشفشانی) تغییریافته هستند و حالت سفالی دارند.

فون فسیلی مراغه به عنوان نخستین سایت دارای فسیل های كامل پستانداران نظیر زرافه، كرگدن، فیل، ببر دندان شمشیری، اسب آبی، آنتیلوپ وگونه­ ها­ی متعدد منقرض شده دیگر، اولین بار توسط مسافران روسی در سال ۱۸۴۰ میلادی كشف شده است (ابریشمی، ۱۳۸۴) بخشی از منطقه فسیلی مراغه (مساحت کلی حدود ۴۰۰۰۰ هکتار برآورد گردیده) به مساحت ۱۰۲۶ هكتار در مراغه ودر مناطق كرج آباد(كرجاوه ) نزدیك رودخانه مردق چای، كوپران، شلیلوند و كرمجانواقع گردیده و در سال ۱۳۸۳به عنوان ” اثر طبیعی ملی ” مورد حفاظت قرار گرفته است(سازمان حفاظت محیط زیست ایران، ۱۳۸۳) . فون مراغه به عنوان حلقه مفقوده فون فسیلی پستانداران جنوب آسیا اطلاعات ارزشمندی از حیات و شرایط اقلیمی و روند تغییرات آن در اختیار می نهد. بسیاری از محققین سازند مراغه را از مناطق مهم حاوی فسیل های مهره داران بخصوص پستانداران در ارواسیا می دانند که به عنوان یكی از حلقه هایارتباطی فونای ساوانا ( ۵/۹ – ۷ سال قبل) و به سبب شباهت با فونای اروپا حائز اهمیت پالئواكولوژیك و پالئوژئوگرافی است (یعقوبی، ۱۳۸۷). به دلیل اهمیت این سایت ازدیدگاه علوم زمین، به عنوان یک ژئوسایت برای علاقمندان به علوم زمین و گردشگران وژئوتوریست­ها مورد بررسی قرار گیرد.غیر ازمراغه در مناطق اهر، ورزقان ،شمال غرب تبریز (ایوند ) و نزدیك میانه نیز رسوبات مشابه سازند مراغه یافته شده و از روستای آبخارای ورزقان فسیل فیل دینوتریوم اكتشاف و استخراج گردیده است( ابریشمی ،۱۳۸۴). میرزایی با توجه به تحقیقات برنور وهمكاران وسعت منطقه را بسیار بیش از این حدس زده و بر لزوم بررسی های گسترده تراصرار دارد ( میرزایی و همكاران ،۱۳۸۴). طبق یافته های معین وزیری در کرج آباد (شرق مراغه ) قدیمی ترین رسوبات آهک های دریاچه ای موجود است که دارای فسیل نرم تنان آب شیرین است. وی کشف یک دندان هیپاریون از داخل طبقات لینیت دار و حضور طبقات مملواز فسیل مهره داران بر روی لایه های ذغال دار را دال بر تطابق زمانی آنها با رسوباتپونسین منطقه تبریز ذکر نموده است. وی بر خلاف دومرگان و دیگران تشکیلات رسوبی استخوان دار کرج آباد را مربوط به حداقل یک دوره قدیمی تر از پلیوسن ( حداقلپونسین) می داند( معین وزیری ،۱۳۵۶) . درویش زاده نیز با توجه به پیدایش یک دندان هیپاریون در منطقه باغ میشه سن لایه ها را پونسین معرفی می کند وی با توجه به موادتشکیل دهنده رسوبات روی فسیل ها ( حاصل شستشوی خاکستر و قطعات آتشفشانی ) ، این مواد را متعلق به ارتفاع ۰ ۲۰۰-۱۸۰۰ متر دانسته که پس از شستشو و حمل در ارتفاع۱۶۰۰و نیز در مواردی در ارتفاع ۱۵۰۰-۱۳۵۰ قرار گرفته اند. او همچنین افق های متفاوت در سازند غیر رسمی مراغه را ناشی از فعالیت­های آتشفشانی و پیدایش لاهاراهای آتشفشانی با سنین مختلف می داند (درویش زاده،۱۳۸۰). مطابق بررسی های میدانی قبل از تجمع آثار قسیلی مهره داران لایه توف پامیسی سفید رنگ در بین طبقات دیده میشود كه نشانگر فعالیت­های انفجاری و توسعه نهشته های موجی، لاهارها و توف هایبارشی اسیدی است كه شاید با مسموم كردن محیط مرگ دسته جمعی گروه های جانوری مستقردر محل یا در حال كوچ را سبب شده اند.

منطقه فسیل دار شامل اهر، ورزقان وایوند در شمال غرب كوه های مورو، ممقان در غرب و شمال غرب سهند و دامنه های شمالی سهند ( باسمنج و .. ) می باشند. در مناطقی كه شیب مورفولوژیك كم بوده یا مركزآتشفشانی با یخچالهای طبیعی فاصله زیادی داشته اند، شانس برخورد به نمونه های كامل فسیلی بیشتر است. بررسی نهشته های قاعده­ای نهشته های واجد آثار مهره­ داران ازاهمیت خاصی برخوردار است. هر چقدر جورشدگی، گرد شدگی و بلوغ بافتی رسوبات قاعده فسیل دار بیشتر باشد شانس دست یابی به نمونه های كامل فسیلی بیشتر و برعكس مشاهده رسوباتی كه در آنها جورشدگی و گرد شدگی ذرات كم و بلوغ بافتی در آنها مشاهده نشودمبین جریانات شدید سطحی و حاكی از شیب مورفولوژیك زیاد منطقه و یا انرژی زیادجریانات سطحی می باشد كه باعث حمل آثار فسیلی شده و شانس برخورد به نمونه های كامل را كاهش می دهد