این خانه در محله ای به نام گذر «در بند آقا» واقع شده است. چون قبلاً این كوچه از دو طرف دارای در بوده به آن در بند و چون عده ای از علما و سادات در این محله بوده اند به آن آقا می گویند.
خانه دارای قدمتی بین ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال است. آنرا بدستور فتحعلی شاه برای شخصی به نام سید محمد تقی حسینی پشت مشهدی كه از علمای قرن سیزدهم بوده و با ملا احمد نراقی و شیخ انصاری مكاتبه و مصاحبه داشته و اكنون در بقعة حبیب بن موسی دفن است، می سازد. گویا این شخص جزو متصوفه هم بوده و رئیس فرقه ای به نام كمیلیه بوده است. نقل است كه زمانی فتحعلی شاه به او می گوید كدامیك از فرزندان من صلاحیت سلطنت را دارند و او می گوید محمد میرزا، در حالی كه عباس میرزا در تبریز ولیعهد بوده است. بعداً عباس میرزا می میرد و محمد میزا تبدیل به محمد شاه می شود.
محمد شاه بعدها خانه را وسعت می دهد و بخش هایی را به آن می افزاید. خانه به طور موروثی به نسل های بعدی انتقال می یابد تا به شخصی به نام نظام الدین اجتهد می رسد. ایشان همچنین، اولین نماینده مردم كاشان در مجلس شورای ملی بعد از مشروطه بوده است. این شخص آخرین فرد عالم از خاندان بوده است. در زمان این شخص، شناسنامه مُد می شود و او به آل یاسین تغییر نام می دهد در همین زمان شخصی به نام نایب حسین دست به شورش و تجاوز می زند و توسط حكومت وقت دستگیر می شود. در دادگاه، متهم اعلام می كند كه فقط رأی جناب آل یاسین را قبول دارد. آل یاسین هم حكم به مجازات او می كند. نایب حسین توسط هم دستانش رهانیده می شود و به كاشان می گریزد؛ دیكتاتوری عجیبی راه انداخته و به مدت ۲۰ سال منطقه كاشان را از حكومت مركزی جدا می كند و چون كینة آل یاسین را به دل گرفته بود، قسمت های زیادی از خانه را تخریب می كند. نقاشی ها و گچبری ها را از بین برده و خانه را آتش می زند.
خانه تا سال ۱۳۶۵ مسكونی بوده و در سال ۱۳۷۰ توسط نسل چهارم به شهرداری كاشان به مبلغ ۸ میلیون تومان فروخته شده و در سال ۷۵ تا ۷۶ بازسازی می شود و اكنون هم محل معاونت عمرانی شهرداری كاشان است. بنا به نحو جالبی برای پاسخگویی به نیازهای امروزی تغییر کاربری داده شده است.
ویژگی های معماری خانه های كاشان
الف) گودال باغچه: خانه به صورت پله پله پایین می آید تا جایی كه در كف سرداب، حدود ۶ متر اختلاف سطح با زمین مشاهده می شود. مزایای این ویژگی بدین صورت است: ۱ – از خاك خود خانه كه برای پی برداشته می شود جهت ساخت بنا استفاده می گردد. ۲- به علت استفاده از آب قنات ها در گذشته و عدم وجود لوله كشی، اختلاف سطح خانه با كوچه موجب جریان آب می شود. ۳ – خانه در برابر زلزله مقاوم می شود (كاشان منطقه ای زلزله خیز است و طی دو زلزلة شدید، بسیار آسیب دیده است). ۴ – قشری از خاك كه خانه در آن فرو رفته است به مثابة عایق برودتی حرارتی عمل می كند و خانه در تابستان، خنك و در زمستان گرم است.
ب) حجابدار یا محجبه: خانه از قسمت های بیرونی و اندرونی تشكیل می شود. فضاهای پوشیده و در و پنجره های زیادی باعث می شود تا شخص در نگاه اول نتواند تصوری از كلّ خانه بدست آورد بر خلاف خانه های امروزی كه وقتی درب خانه را باز كنیم می توانیم تا انتهای خانه را ببینیم.
ج) درونگرا: اگر از بیرون خانه نگاه كنیم هیچ تزئینی در خارج بنا صورت نگرفته است (بر خلاف خانه های امروزی). وقتی به داخل بنا وارد می شویم می توانیم اوج هنر معمار و زیبایی خانه را ببینیم. درب های اتاق ها و پنجره ها هم از داخل اتاق زیباتر بوده و تزئینات بیشتری دارند تا نسبت به خارج اتاق.
د) قرینه سازی: اگر هر یك از ضلع های خانه را به دو قسمت فرضی تقسیم كنیم خواهیم دید كه تقارن در هر دو قسمت، كاملاً رعایت شده است.
ه) تنوع نسبت به فصول: خانه طوری طراحی نشده كه فقط مخصوص یك فصل باشد بلكه از دو قسمت زمستانی و تابستانی تشكیل شده تا بتوان از آن در فصول مختلف استفاده كرد.
قسمت های مختلف خانه
خانه از دو قمست كلی اندرونی و بیرونی تشكیل شده است.
در كنار در ورودی خانه دو سكو وجود دارد كه نام آن «شیخ نشین» یا «پیر نشین» است.
پس از گذشتن از مدخل خانه كه هشتی ورودی نام دارد به فضایی سر پوشیده با اتاق هایی در پیرامون و دو طبقه می رسیم كه در وسط آن حوض آبی وجود دارد. كل این قسمت از ساختمان به بیرونی مشهور است. بیرونی خانه مخصوص مراجعات روزمره، پذیرایی از مهمان ها و اقامت مسافرین بوده است. به خود این فضا، خوضخانه می گویند.
(فضایی مسقف كه در وسط آن حوض آب وجود داشته باشد). در حوضخانه دو ردیف اتاق وجود دارد. اتاق های قسمت بالا مخصوص خانم ها و اتاق های قسمت پایین مخصوص آقایان بوده است كه از آن ها در مراسم عروسی، جشن، عزاداری و یا محرم استفاده می شده است. تمام اتاق ها دارای درب هایی چوبی به نام اُرُسی بوده كه به صورت عمودی باز و بسته می شده اند. در كنار حوضخانه، دالان بزرگی قرار دارد كه ارتباط دهندة قسمت اندرونی به كوچه است. (خانه دو درب دارد) این دالان به دالان حجاب معروف بوده است.
قسمت اندرونی خانه دارای حیاطی بزرگ است كه در دو طرف آن قسمت های زمستانی و تابستانی نشین وجود دارد. قسمت راست حیاط كه آفتابگیر است قسمت زمستانی نشین بنا بوده است. فضاهای این مكان، پوشیده است و دارای اتاقی است به نام كرسی خانه كه در آن كرسی بزرگی موجود است و در زیر آن چاله ای به نام چاله زغال وجود دارد كه در زمستان ها از آن برای گرم شدن استفاده می كرده اند. سمت چپ حیاط، قسمت تابستانی نشین بنا است.
فضاهای این قسمت بازتر بوده و دارای یك ایوان زیبا به نام شاه نشین است كه در تابستان ها در آن قلیان و میوه… مصرف كرده و هوایی خنك دارد. زیر شاه نشین سرداب اصلی خانه است. خانه دارای چندین سرداب می باشد. در گوشة سرداب اصلی پنجره های مشبكی وجود دارد كه به بادگیر های خانه متصل اند. بادگیرهای كاشان، ۴ پَر هستند (بر خلاف بادگیرهای یزد كه ۸ پر می باشند) كه می توانند باد را از چهار سمت به داخل خود بكشند. در وسط بادگیر یك دیوار نازك وجود دارد كه باعث می شود هوای گرم و سبك از یك طرف بالا رود و هوای سرد و سنگین از طرف دیگر، پایین بیاید. در زیر بادگیرها، یك چاه نیمه عمیق حفر می كنند تا به آب برسد، جریان آب باعث اختلاف فشار هوا و خنكی هوا شده (هوای مكیده شده به داخل بادگیر بر اثر اختلاف فشار ناشی از جریان آب) كه یك بادگیر معادل ۶ تا ۷ كولر، كارآیی دارد.
زیر زیرزمین ها توسط شبكه ای از كانال ها به هم متصل شده اند و گردش هوا در این كانال ها باعث ایجاد خنكی و هوای مطبوع در كل ساختمان می گردد. در داخل سرداب ها، سردابه های كوچكتری وجود دارد كه به پس سرداب معروف اند. از آن ها برای خنك نگه داشتن آب و مواد غذایی استفاده می شده است. یكی از این پس سردابه ها به خانه های اطراف راه داشته كه مخصوص عبور و مرور خانم ها بوده. همچنین راه مخفی و راه فرار خانه نیز بوده است. نور سرداب توسط پنجره ها و سردر مشبك آن تامین می شده. مشبك بودن پنجره ها و سر در موجب می شده كه ضمن تأمین نور، شخص از داخل حیاط به داخل سرداب، دید نداشته باشد چون اهل و عیال خانه در ظهر ها و بعد از ظهر های روز های گرم از سرداب استفاده می كرده اند.
در فضای پشت بام خانه، دیوارهایی دور تا دور خانه وجود دارد كه به دیوار حجاب معروف اند. وجود این دیوارها باعث می شده است كه در هنگام استفاده از بام به خانة مجاور دیدی وجود نداشته باشد.
در فضای بام بعضی از خانه ها، فضایی وجود دارد كه از سه طرف محدود است. و به آن بهار خواب یا مهتابی می گویند و از آن برای خوابیدن در شب و در فصل بهار یا تابستان استفاده می كنند.
نكات پراكنده:
– قسمت بیرونی خانه، محل تدریس سید محمد تقی حسینی پشت مشهدی هم بوده است.
– خانه از وسعت بیشتری برخوردار بوده مثلاً در سمت چپ حیاط (گوشه) راه مسدودی وجود دارد كه قبلاً حمام بوده یا گوشه سمت راست حیاط، راهرویی است كه به حیاطی دیگر اتصال داشته و اكنون مسدود است.
– در سمت راست هشتی ورودی، حیاط خلوتی وجود دارد كه گچبری های آن زیباست و مخصوص خدمه بوده است.
– در ساخت بناهای قدیمی از تركیبی به نام ساروج استفاده می شده كه تركیبی از سفیدة تخم مرغ، آهك، خاكستر و نوعی نی مرداب به نام لویی بوده است. این مواد را با هم تركیب كرده و با چوب آنقدر به هم می زده اند تا به اصطلاح ری بیاید. سپس آن را به سطح بنا مالیده و روی آن هم شیر می مالیده اند. این تركیب، محكمتر از سیمان است و هر چه به آن آب برسد، محكمتر می شود.
– گچبری های داخل حیاط بدین صورت بوده كه طرح اصلی را روی كاغذ می كشیده اند و سپس آن را روی دیوار گذاشته و بوسیلة سوزن طرح را به دیوار منتقل می كرده اند. سپس توسط وسیله ای نوك تیز، طرح را گچبری می كرده اند. گویا هر متر مربع از این نوع ۱۸ نفر استاد كار، زمان لازم داشته (۱۸ روز طول می كشیده)
– در داخل اتاق ها از شیشه های رنگی استفاده شده است. دلیل های مختلفی برای استفاده از آن ذكر می شود: ۱ – با تابیدن نور به آن، رنگین كمان زیبایی تولید می شود. ۲ – جنبة روانی داشته بدین صورت كه رنگ سبز، اشتها آور است؛ رنگ آبی، آرامش بخش و رنگ زرد نشاط آور ۳- با تابیدن نور به آن و تركیب رنگ قرمز و آبی و تولید رنگ بنفش، حشرات (پشه و مگس) جذب آن شده و چون چشم هایی مركب دارند حالت كوری به آن ها دست می دهد و بدین طریق دفع می گردند.
– طریقه درست كردن پنجره های مشبك با شیشه رنگی بدین صورت است كه ابتدا یك شیشة یكدست می چسبانند سپس روی آن ۱ سانتیمتر گچ می مالند. طرح را روی گچ درآورده و سپس شیشة یكدست را برداشته و قطعات كوچك شیشة رنگی را به جای آن می چسبانند. در حقیقت روی آن ها به سمت داخل اتاق است كه این مطلب، شاهدی بر درونگرایی معماری كاشان است. ساخت هر متر مربع از این شیشه ها ۲۵ نفر استاد كار زمان لازم دارد.
– گفتیم حوضخانه فضایی است مسقف كه در وسط آن حوضی وجود دارد. اگر سقف را حذف كنیم، فضای حاصل را پاسیو یا نورگیر گویند. بر خلاف تصور عمومی كه این واژه را واژه ای فرانسوی می دانند، لفظ پاسیو از كلمه «پات آو» پات (خورشید) آو (آب) كه یك كلمه ایرانی است كه وقتی نور خورشید از بالا به داخل حوض آب می افتاده، مورد پرستش و احترام ایرانیان بوده است. (مثلاً واژه بیژامه، فرانسوی نیست بلكه برگرفته از، پا جامه ی ایرانی است. پا جامه شلوارهای گشادی بوده كه ایرانیان در جنگ با عثمانی به پا داشته اند).
منبع: سیری در ایران