آنچه امروز به عنوان آسیاب های آبی شناخته می شود ، مجموعه ای از سازه های آبی است که در گذشته به عنوان بند و آسیاب استفاده می شده است. این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و همزمان با شکل گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده و در دوره های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساکنین جدید شهر ، توسعه یافته اند.
پیشینه تاریخی آسیاب های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول بوده که به دوره ی ساسانیان بر می گردد ولی عمده آثار موجود از آسیاب ها که در سه بخش از رودخانه موجود می باشند به دوره های تاریخی صفویه و قاجاریه بر می گردد. این سازه ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه ای ، آجر و با ملات ساروج ساخته شده اند . فرم معماری آسیاب ها برگرفته از سبک معماری بومی این شهرستان بوده و به صورت یک مجموعه بهم پیوسته ساخته شده و بهم مرتبط می باشند. در فصولی که میزان حجم آب کم می شده برای بالا آمدن سطح آب و همچنین انحراف آب به سمت آسیاب ها از سبدهای حصیری که درون آنها از سنگ پر می شده و بر روی هم قرار می گرفته است که مجموعاً تشکیل یک بند انحرافی را می داده و به اصطلاح محلی به آن چوسَله گفته می شد استفاده می شده است . همچنین آسیابها دارای مالکیت خصوصی بوده اند که به آسیابان به اصطلاح محلی لُوینه گفته می شد . تعداد آسیابها در دوره ی صفویه حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد می شد که بخشی از آنها در اثر سیلابهای فصلی تخریب گردیده است. به دلیل ارزش این سازه های آبی، در سال های اخیر تلاش هایی توسط شهرداری دزفول و همراهی میراث فرهنگی در جهت بازسازی و احیای آنها تحت عنوان موزه آب دزفول صورت گرفته است.
آسیاب های آبی دزفول به شماره ۳۹۸۴ در ردیف آثار ملی به ثبت رسیده است.بازمانده این آسیاب ها در سه قسمت از رود دز وجود دارند، بخش اول در بالادست در پارک ساحلی دز، بخش دوم در کنار پل جدید دزفول و بخش سوم در کنار پل تاریخی دزفول قرار دارند.
منابع :
اداره میراث فرهنگی دزفول – کارشناسان : آقایان پورنوروز و چناری
تحقیقات آقای دکتر پورموسی
مستند همسایگان آب شبکه خوزستان
سازمان نوسازی و بهسازی دزفول
عکس : محمد آذرکیش