امروز می خواهیم اندکی از مشهد فاصله بگیریم و سری به یکی از جاذبه های تاریخی که در نزدیکی این شهر قرار گرفته است بزنیم. راهی می شویم تا به ۲۵ کیلومتری شمال غربی مشهد برسیم، جایی که بنایی پر رمز و راز با نمایی آجری و قرمز رنگ در برابر شما قد علم می کند و نگاه را به سوی خود خیره می سازد. بقعه هارونیه، یکی از جاهای دیدنی مشهد و همچنین یکی از قدیمی ترین آثار شهر توس است که در ابتدای شهرک تاریخی توس و نزدیکی آرامگاه فردوسی قرار دارد و سال هاست بسیاری از گردشگران، پژوهشگران و باستان شناسان از آن بازدید می کنند. هارونیه مرتفع ترین ساختمان قدیمی این شهرک تاریخی به حساب می آید و با تزیینات منحصر به فرد خود، از دیگر سازه های کهن خراسان متمایز می شود. «قرن‌ها پیش اینجا زندان هارون‌الرشید بوده است»، «این مکان آتشکده‌ای متعلق به دوران پیش از اسلام است»، «امام موسی کاظم(ع) و تعدادی از شیعیان در این سیاه‌چال زندانی بوده و شکنجه شده‌اند!».
اینها اظهارات کارشناسی درباره اثری تاریخی مربوط به دوران صدر اسلام یا پیش از اسلام نیست، بلکه گوشه‌ای از نظرات مردم در بازدید از هارونیه توس است که تنها به دلیل نزدیكی با نام هارون‌الرشید خلیفه عباسی، شُبهه زیادی در ذهن عامه مردم ایجاد می‌کند.
هارونیه یکی از جاهای دیدنی مشهد ، بنایى ناشناخته و پررمز و راز و یگانه اثر برجاى مانده از شهر باستانى طوس است. این بنا در ۲۵كیلومترى شمال‌غربى مشهد در حاشیه غربى جاده مشهد – توس در ابتدای بولوار پردیس، بولوار اصلی و ورودی شهر توس قرار دارد. هارونیه بنایی آجری و مربع‌شکل است. فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، چهارشاه‌نشین، گنبدخانه و سهاتاق فرعی است که تمامی این قسمت‌ها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل‌شکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا، روبه‌روی ایوان هارونیه طراحی و ساخته شده است.
تاریخچه بنا
بناى هارونیه چشمگیرترین و قدیمی‌ترین اثری است که از طوس به جای مانده است.این بنا تا حدود صد سال پیش ویرانه‌ای بی‌نام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سال‌های ۱۳۰۸ تا ۱۳۱۳ خورشیدی عوام آن را «زندان هارون» یا «بقعه هارونی» نامیدند، حال آن كه نه تنها بنا از لحاظ شكل و نقشه هیچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلكه طبق مستندات تاریخى نیز نمىتوان هیچ‌گونه ارتباطى بین این اثر و هارون‌الرشید، خلیفه عباسى یافت؛ چراکه هارون در سال۱۹۳ه.ق وفات یافته است در حالى كه اصل بنا را با توجه به شكل معمارى، از دوره ایلخانى (قرن هشتم هجرى) مىدانند كه بخش‌هایى در دوره تیمورى به آن افزوده شده است.
از طرف دیگر به دلیل تشابه سبك معمارى بنا به معمارى رازى-چهارمین و درعین حال کامل‌ترین سبک در شیوه‌های معماری ایران- این بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مىدانند.
در حفاری‌هایى كه به سال ۱۳۵۴ در این بنا صورت گرفت، ضمن پیداشدن سفال‌هاى مربوط به دوران سلجوقى، تیمورى و صفوى، جرز بسیار قطورى از سنگ و ملاط ساروج كه یادآور پى‌بناى آتشكدههاى ساسانى است، مشاهده شد و آثار به‌دست آمده نشان می‌دهد كه پى این بنا سابقهاى خیلى پیش از قرن ششم داشته است.
بررسى سفرنامهها و نوشتههاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى كه از حدود صد سال پیش تاكنون در نوشتههاى خود به این بنا اشاره كردهاند، نشان می‌دهد كه تنها عوام و مردم بومى بودند كه بنا را نخست نقارهخانه و سپس زندان هارون نامیدند و در پی آن نام «گنبد هارون» و هارونیه هم بعدها به كار برده شد.
كاربرى بنا
درباره هدف از احداث بنا و كاربرى آن نیز اختلافنظر وجود دارد. برخى این مكان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالى مىدانند (قرن ششم) و برخى دیگر آن را مسجدى مىدانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روى آتشكده ساسانى ساخته شده است. از آنجا كه در قسمتشمالى بنا یك ردیف اتاق دیده می شود، این سؤال در ذهن بیننده ایجاد مىشود كه این مكان باید محل تدریس و علم‌آموزی باشد. با این فرضیه میتوانیم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دریابیم؛ چراكه امام محمد غزالى پس از آنكه تدریس در نظامیه بغداد را نپذیرفت در طوس ماند و همان‌جا خانقاهى براى صوفیان و مدرسهاى براى طلاب دایر كرد و شبانه روز خویش را به عبادت خدا و خدمتبه خلق مىگذراند.
هنگامى كه سرگرم این كار بود، اجلش فرا رسید و در طابران طوس كه موطن وى بود، بدرود زندگى گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از پایان مرمتساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانى، سنگ مقبرهاى به عنوان یادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصب كرده است. عبدالحمید مولوى با استناد به برخى منابع تاریخى، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان‌بن‌هارون، استاد معینالدین چشتى، قطب صوفیه چشتى در هند مىداند كه به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهى در طابران طوس ساخته است.
وى این نظریه را كه بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالى بوده رد مىكند؛ چراكه مورخان و جهانگردانى كه از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر كردهاند، مدفن غزالى را خارج از باروى شهر (در قبرستان عمومى شهر) ذكر كردهاند حال آنكه برطبق برخى منابع مكتوب، هارونیه داخل حصار طوس قرار داشته است.
تحقیق در موقعیت دقیق شهر طوس عهد غزنوى و سلجوقى یا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولى كه به دست پسر تیمور ویران شد و تطبیق حاصل تحقیق بر زمین‌های كنونی طوس ویران ممكن است محل مدرسه و خانقاه غزالى را به مقبره كنونی فردوسى نزدیك‌تر از محلى نشان بدهد كه امروز در آن جا نشان قبر غزالى را باید جست.
بنابراین لازمه روشن‌شدن آن، حفاری‌های گسترده باستانشناسى در ویرانههاى طوس است. همچنین گفته شده است که در اوایل نیمه سده هشتم یکی از سادات معتبر ولایت طوس به نام امیر نظام‌الدین علی (جدّ سیدعبدا… برزش‌آبادی) این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدا… غرجستانی ساخته است.
از مجموعه یافته‌های تاریخى و خصوصیات معمارى بنا و شباهت سبك آن به سبك رازى و مقایسه با نمونههاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان‌سنجر در مرو و قبر بابالقمان در سرخس، مقبره‌بودن بنا بسیار منطقی‌تر به نظر می‌رسد. غیر از خصوصیات معمارى، طاق كوچكى كه در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنیا ساعه» كه بر روى گچبرى آن منقوش است، خود دلیل دیگرى بر مقبره‌بودن بناست، چون این جمله را فقط در مقبره‌ها به كار مىبرند. هر چند حفارى كه در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص‌شدن پى بناهایى كه در مجاورت آن وجود داشته، این گمان را كه این مكان بخشى از یك مجموعه معمارى بوده تقویت مىكند.
معمارى بنا
تمام بناى هارونیه این مکان دیدنی شهر توس آجرى است و هیچ‌گونه تزیین كاشى در آن به كار نرفته است، این بنا به‌صورت چهارضلعى است كه ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. ابعاد آن به ترتیب ضلع شمالى ۵/۱۹متر، ضلع جنوبى ۲۰متر، ضلع شرقى ۲۸متر، ضلع غربى۲۹متر است.
ارتفاع گنبد از كف بنا۲۶متر، ارتفاع ایوان ۲۱متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمتشمالى ۱۱متر، طول و عرض گنبدخانه ۱۲×۱۲متر و ارتفاع كمرپوش بنا از كف ۹متر است. داراى یك ورودى در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزیینات كاشى و به طور كامل آجری و نیز گنبدخانهاى كه در سطح وسیعى پوشیده است.
چهار پلكان مارپیچ در گوشهها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى قرار دارد. درون گنبد ساده است و مقرنس‌كاری‌هایى مربوط به دوره تیمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه دیده مىشود.
مقایسه بنا
بقعه هارونیه یکی از جاهای دیدنی شهر توس به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمع‌و‌جورش بنایى بسیار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به یاد مىآورد. مقایسه این دو بنا با بناى جبل سنگ (گنبد جبلیه) در كرمان كه از قرن هفتم‌‌ه.ق است و روشن‌تر از دو بناى یاد شده، خصلتساسانى در آن آشكار است، پیشرفت معمارى را مدنظر قرار مىدهد. بناى طوس اگرچه كوچك‌تر است در تناسب با وقارش به آرامگاه الجایتو شباهت زیاد دارد.
شیارهاى عمودى كه به نما ظاهرى نیرومند مىدهد سرمشق آن در گنبد سلطانیه است و پارهاى از اسپرهاى گچبرى مقبره بایزید در بسطام را به خاطر مىآورد. درباره شباهت هارونیه با مقبره سلطان‌سنجر و گنبد سلطانیه مىتوان چنین گفت كه در هر سه بنا بخش انتقالى حساس از گنبدخانه به گنبدى كه در بالاى آن قرار گرفته به طرز زیبایی به‌وسیله توسط دهلیزهاى گوشهاى كه سهكنجها را پنهان ساخته انجام پذیرفته است و این حسن عمل برخلاف گنبدهاى اولیه سلجوقى است كه در آن‌ها سهكنجها به‌صورتى ناهنجار از بیرون نمایان است.
قاعده مدور گنبد كه بیشتر در دورههاى پیش فقط به صورت هشت گوشه برهنهاى بود، داراى رواق‌هایى است كه دهلیزهاى آن‌ها با آجرچینىهاى مشبك تزیین شده و بدین طریق بدون اینكه چیزى از سادگى كل بنا بكاهد، صلابتحجم آن را تعدیل كرده است.
و سرانجام موزه تخصصی معماری استان خراسان‌رضوی به‌تازگی در محل این بنا احداث شده و از این طریق نمونه‌هایی برجسته و بارز از معماری ایرانی، در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. همچنین در فضای بیرونی و پیرامونی هارونیه، سنگ‌های آرامگاهی به نمایش در می‌آیند كه شامل تعدادی سنگ قبر از روستاها و شهرهای اطراف و نمونه‌هایی از حجاری و سنگ‌تراشی هستند.
قرار است در موزه معماری، ماكت‌هایی از بناهای تاریخی خراسان، كتیبه‌های سنگی، ضریح‌های چوبی، درهای ارسی و وسایل و آثار مرتبط با معماری نیز نگهداری شود.
آدرس : مشهد، بزرگراه قوچان-مشهد، سه راه فردوسی، حاشیه بلوار شاهنامه، نرسیده به آرامگاه فردوسی، بقعه هارونیه
——————————————————————————————————————————————————————————————————————————————
گنبد هارونیه تنها اثر به جامانده از توس قدیم
تنها ثر بر جای مانده از توس قدیم بنای آجری است معروف به گنبد هارونیه که در دهه های اخیر به همت انجمن آثار ملی و میراث فرهنگی خراسان مرمت و باز سازی شده است مردم این بنا را زندان هارونیه می نامند و در متون وسفر نامه ها از آن مسجد توس آرامگاه و خانقاه غزالی نام برده شده است.
هارونیه كه احتماﻷ مدرسه یا خانقاهی مربوط به سدﺓ هشتم می‌باشد سنگ یادبودی بنام محمد غزالی در وسط محوطه كارگذاشته شده است. چون آرامگاه « مام محمد غزالی » در توس می باشد و محل آن دقیقاً روشن نیست ، در مجاورت این بنا به یادبود این دانشمند ، سنگ مزاری نصب شده است
این ساختمان زیر زمینی دارد كه عقیده عمومی مردم این است كه به عنوان زندان از آن استفاده می شده است. تحقیقات اخیر نشان داده که هارونیه صرفا آرامگاه یا خانقاهی است گه در سده های هفتم یا هشتم هجری هم پهلو با یک بنای مذهبی دیگر و بر روی خرابه های ابنیه کهن ساخته شده است این بنا مشتمل بر یک فضای وسیع مربع گنبد دار به ارتفاع حدود۲۵ متر و وسعت ۱۲*۱۲ متر است در انتهای بنا سه حجره با اتاقک با تزئیناتی شامل گچبری قرار دارند تزدینات خارجی آن منحصر به قابهای عمودی وستون نماهای طرفین ورودی می باشد.
راه پله هایی دارد كه می توان به طبقه دوم بنا رفت فعلاً آن را بسته اند ولی در دوران كودكی من باز بود و طبقه دوم را نیز چند بار دیده ام فضای بسیار كوچكی دارد. محل جدیدی كه به تازگی در این محوطه توسط باستان شناسان پیدا شده ، می گویند مدرسه یا مسجد بوده است.
منبع: سیری در ایران